Zeg ken jij de Mosselman

Een kinderliedje dat in 1890 voor het eerst op schrift werd gezet. Kind 1 zingt de eerste strofe, kind 2 antwoordt met de tweede strofe en samen zingen ze de derde strofe. Daarna zingt kind 2 de eerste strofe, antwoordt kind 3 en zingen ze met zijn drieën de derde strofe.

Zeg ken jij de mosselman,
de mosselman, de mosselman
Zeg ken jij de mosselman,
die woont in Scheveningen

Ja ik ken de mosselman,
de mosselman, de mosselman
Ja ik ken de mosselman,
die woont in Scheveningen

Samen kennen we de mosselman,
de mosselman, de mosselman
Samen kennen we de mosselman,
die woont in Scheveningen.

Wat bij dit lied het meest opvalt is de combinatie van een mosselman met Scheveningen. Hoewel Scheveningen een vissersplaats is, wordt hier niet op mosselen gevist. De mosselvisserij is altijd geconcentreerd geweest in Zeeland en op de Waddeneilanden en Zeeuwse plaatsnamen als Arnemuiden of Philippine passen prima op de melodie. In 1890 was Philippine nog de belangrijkste stad voor de mosselkweek. In België zingt men het versje ook, maar hier komt de mosselman soms uit China én Japan.

Er is vaak gesuggereerd dat mosselman een verhaspeling zou zijn van muzelman of musulman. Dit is echter niet aannemelijk. De muzelmannen (moslims) uit die tijd verdienden hun geld met de handel en verbleven vooral in de grote steden. De aanwezigheid van een muzelman in Scheveningen zou plaatselijk zeker aanleiding zijn geweest voor het maken van een versje, maar de snelle verspreiding van dit versje door heel Nederland is alleen mogelijk als de muzelman uit Scheveningen landelijk bekend zou zijn geweest. Er is echter geen enkele schriftelijke bron waarin hiernaar wordt verwezen.

In Engeland zingt men op dezelfde melodie:

Do you know the muffin man,
The muffin man, the muffin man,
Do you know the muffin man,
Who lives in Drury Lane?

Oh Yes, I know the muffin man,
The muffin man, the muffin man,
Yes, I know the muffin man,
Who lives in Drury Lane.

Now, two of us know the muffin man,
the muffin man, the muffin man
Two of us know the muffin man,
who lives in Drury Lane!

In sommige versies wordt Drury Lane vervangen door Cherry Lane. De versie met Drury Lane is echter gangbaar en lijkt bovendien het oudst. De eerste geschreven versie van dit lied dateert van 1820, zeventig jaar voor de eerste geschreven versie van de Nederlandse variant. Daarmee staat overigens niet onomstotelijk vast dat de Engelse versie ouder is dan de Nederlandse versie. In de negentiende eeuw werden veel liedjes verzameld en uitgegeven die daarvoor al heel lang mondeling waren doorgegeven. Het is echter wel aannemelijk dat de Engelse versie het origineel is, omdat voor de Engelse tekst een verklaring is te geven.

Op de Engelse wikipedia staat de volgende verklaring: In 1829 schrijft de Britse journalist Pierce Egan over een poging tot matchfixing bij een bokswedstrijd tussen Reuben Marten en Jonathan Bissel dat zou plaatsvinden op 18 oktober 1828. Mr Smith, een muffinbakker, biedt Bissel £200 om de wedstrijd te verliezen. Bissel weigert. Hij identificeert de muffinbakker bij de politie en geeft tevens aan wie volgens hem de opdrachtgevers zijn geweest. Deze heren ontkennen echter hun betrokkenheid en verklaren de ‘muffin man’ helemaal niet te kennen.

Het was vroeger gebruikelijk dat dagverse producten aan huis werden bezorgd. Bakkersknechten bezorgden ’s morgens muffins bij de klanten uit de gegoede burgerij. Dit waren niet de zoete cake-achtige muffins die we nu kennen, maar ‘Engelse muffins’, voorgebakken broodjes die in de koekenpan werden gebakken en besmeerd met boter en/of jam werden gegeten bij het ontbijt. De muffins die de bakkersknechten hadden overgehouden werden tegen kostprijs verkocht aan losse venters. Deze muffinmannen probeerden wat geld te verdienen door de muffins in de mindere buurten te verkopen.

Drury Lane is een straat in het district Covent Garden in Londen. De straat ontleent haar naam aan Sir Robert Drury die hier rond 1500 een groot herenhuis liet bouwen. In 1800 was van dit huis nog slechts een ruïne over en waren de tuinen en binnenplaatsen van het huis volgebouwd met kleine huisjes. Drury Lane was verworden tot een van de ergste sloppenwijken van Londen.

Muffinmannen stonden dus in zeer laag aanzien. Het waren ruwe, ongemanierde en onbetrouwbare handelaren uit de achterbuurten. Het was dan ook een denigrerende opmerking dat de mannen die beschuldigd waren van de matchfixing, de muffinbakker aanduidden al een ‘muffin man’ toen zij ontkenden hem te kennen. Het verhaal kan echter niet de verklaring zijn voor het versje. De eerste geschreven versie van ‘Do you know the muffin man’ dateert immers uit 1820, ruim acht jaar eerder dan de voornoemde matchfixing.

De lage status van een muffin man en het daarbij behorende beeld van een enge kerel hebben ertoe geleid dat ‘the muffin man’ ook een rol is gaan spelen in een verschijnsel dat bekend staat als ‘kinderschrik’. De opvoeding van kinderen ging vroeger gepaard met bangmakerij. Om kinderen te beletten te dicht bij de waterkant te komen werd in Nederland bijvoorbeeld verteld dat zich daar een Boeman of Bullebak schuil hield die probeerde om kinderen het water in te trekken. Verder werd er in Nederland onder meer gedreigd met baas Kinderschrik die leugenaars de tong afsneed, moeder Kinderschrik die ongehoorzame meisjes in de rattentoren opsloot en Tientoon en Elfrib die na zonsondergang op jacht gingen naar kinderen die nog buiten liepen.

In Engeland werden de kinderen gewaarschuwd voor ‘The Muffin Man’. Hij lokte kinderen en jonge vrouwen met zich mee door hen muffins en andere lekkernijen te beloven. De vrouwen werden vervolgens door hem opgegeten. De kinderen werden vermalen en gebruikt om muffins van te maken. Het is duidelijk dat ‘The Muffin Man’ hierbij een synoniem is voor moordenaars, verkrachters en kinderlokkers. Dit wordt nog eens versterkt door het feit dat muffin in Engeland een bargoens woord is voor vagina.

Drury Lane was niet alleen de naam van de sloppenwijk in Londen. In 1663 werd in Londen het Theatre Royal gebouwd in Bridges Street, West End, dat later Catherine Street zou gaan heten. In 1672 brandde het theater af en werd vervangen door een veel groter theater waarvan de achteruitgang zich bevond op Drury Lane. Dit theater kreeg de naam Theatre Royal Drury Lane, maar werd in de volksmond kortweg aangeduid met ‘Drury Lane’.

Men woont op een laan en in een straat. In tegenwoordige liedteksten van ‘Do you know the muffin man’ is de laatste regel van elke strofe: ‘who lives on Drury Lane’. In de oorspronkelijke versie van 1820 staat echter: ‘who lives in Drury Lane’. Ik trek hieruit de conclusie dat de muffin man niet op de laan met de naam Drury Lane woonde, maar in het theater met die naam. Hierdoor krijgt de zin de betekenis: hij bestaat niet echt. Deze veronderstelling wordt ondersteund door het feit dat Drury Lane in sommige versies wordt gewijzigd in  Cherry Lane. Dat is de naam van het oudste off-Broadway theater in New York, zodat deze tekst vermoedelijk in de Amerikaanse variant wordt gezongen.

Nu we de betekenis kennen van de oorspronkelijke Engelse tekst, keren we terug naar de Nederlandse mosselman. Is hier sprake van een klanknabootsing of kende men de betekenis van het liedje? Ik meen dat het laatste het geval is. Eerder schreef ik al dat het woord muffin in het Engelse slang de betekenis vagina heeft. Een mossel heeft in het Nederlandse bargoens de betekenis vrouw, maar wordt vanwege de uiterlijke overeenkomsten ook gebruikt als benaming voor het geslachtsorgaan van de vrouw. Mosselen hebben de naam libidoverhogend te werken. Een geile vrouw wordt daarom een hete mossel genoemd.

Dat mosselen destijds ook in verband werden gebracht met ontucht blijkt uit het schilderij ‘Pretmakers in een mossel op zee’ van Pieter van der Heyden, dat dateert uit 1562. Een man geeft op zijn mosselvormige boot gelegenheid tot ontucht en onmatigheid. Een mosselman kan in deze context worden vertaald als pooier. Liedjes en prenten over mosselen hebben ook altijd een schalkse ondertoon, met een knipoog naar de verlokkingen van het leven. De mosselman wordt er traditioneel neergezet als iemand die vrouwen te koop aanbiedt.

In tegenstelling tot Drury Lane in de Engelse versie verwijst Scheveningen niet naar een theater. Het Circustheater in Scheveningen werd pas geopend in 1904, vijftien jaar na de eerste schriftelijke versie van het lied. Scheveningen zou daarom best wel eens kunnen verwijzen naar de bekende gevangenis, die in 1882 werd opgeleverd. De Belgische versie is veel minder oud. Daar komt de mosselman soms uit China én Japan, wat zou kunnen worden gelezen als ‘van ver weg’.

 

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.