We hebben het vroeger allemaal wel gezongen als een kind iets dat door een ander kind was gedaan had doorverteld aan een ouder of leerkracht:
Klikspaan, boterspaan
Je mag niet door mijn straatje gaan
’t Hondje zal je bijten, ’t poesje zal je krabbelen
Dat komt van al dat babbelen
Het is voor een kind erger om door speelkameraadjes gecorrigeerd te worden dan door een gezagsdrager. Groepen zijn belangrijk voor mensen, omdat ze -heel primair- de kans op overleven vergroten. Ze vervullen ook een grote emotionele behoefte, namelijk de behoefte om erbij te horen.
Daar dacht men in de 19e eeuw niet anders over. In 1859 verscheen ‘Losse bladen uit het zondenregister van ondeugende kinderen’ met versjes over kinderen die bestraft worden voor hun slechte gedrag. Eén van de versjes luidde: ‘Heintje de klikkespaan’.
Men hield niet veel van ’t stille Heintje,
Want Heintje was een klikkespaan,
En altijd zeî hij aan den meester
Wie van zijn vriendjes had misdaan.
Hij had een groot getal gebreken,
En was volstrekt geen deugdzaam kind,
Een ieder had aan hem een hekel;-
Hij werd door dier noch mensch bemind.
Hij gigchelde altijd in zijn vuistje,
Als hij Monsieur het lijstje gaf,
Waarop hij méér dan trouw noteerde,
Welk kind iets had verdiend tot straf.
En daarom schuwden hem zijn vriendjes,
En was ons Heintje steeds alleen,
Wie zou met zulk een valschaard omgaan?-
Hij werd gemijd door iedereen.
Maar eens dat Heintje huiswaarts keerde,
Nadat hij weder had geklikt,
Gevoelde hij zijn tong verstijven,
En werd zij plotseling verdikt.
Zij werd bij elken voetstap langer;
De dokter kwam, maar wist geen raad;
Want ach!die tong bleef steeds aan ’t groeijen,
Geen medicijn, hoe duur gaf baat.
Ik beef en ril om het te zeggen;
Maar na een week of wat toen hong,
Hem ellen, mijlen lang uit ’t mondje
Die kwade, vuile lastertong.
Bij elken stap viel hij er over,
Zoodat hij naauwelijks kon gaan;
En iedereen kan wel begrijpen,
Dat zoo iets schrikklijk mal moet staan.
En ieder wees hem met den vinger,
Neen, met de beide handen aan;
En zeide spottend tot den vreemdling:
‘Kijk, daar is Heintje Klikkespaan,’
Overal op internet staat geschreven dat de oorspronkelijke tekst van Klikspaan Boterspaan werd gebruikt om leprozen te bespotten. Deze verklaring is te billijken als het gaat om onderstaande tekst, die voor het eerst in schriftelijke bronnen is te vinden in 1850:
Klikspaan, halve maan
Je mag niet door de stegen gaan
’t Hondje zal je bijten, ’t haantje zal je pikken
Dat komt van al dat klikken
Lepra is een van de ziekten die aangeduid werden met “melaatsheid”. Omdat de ziekte besmettelijk is, moest een leproos of melaatse op straat met het klikkende geluid van een klikspaan, ook wel clapspaen, lazarusklep of ratel genoemd, zijn naderen aankondigen. Ook het woord klaploper verwijst naar de leprozen. Door de verstedelijking, waarbij veel mensen dicht op elkaar in een ommuurde stad woonden, met smalle straatjes waar het afvalwater midden door de straat liep en de hygiënische situatie allesbehalve optimaal was, was de kans op besmetting groot. Een melaatse mocht zich daarom uitsluitend op straten begeven die breed genoeg waren om met een wijde boog (een halve maan) om hem heen te kunnen lopen. Uit angst voor besmetting werden melaatsen vaak weggejaagd. Zij werden bekogeld met stenen of de hond werd op hen afgestuurd. Gedurende de 16e eeuw neemt de endemische besmetting met lepra af om uiteindelijk grotendeels te verdwijnen.
De genoemde tekst is echter niet de oorspronkelijke tekst. Eerder wordt in schriftelijke teksten al een andere tekst gevonden, die begint met:
Ariaen, klikspaan
Durf niet over strate gaan
Ariaen is een verkorte versie van arminiaan (remonstrant) en wordt in versjes vaak gebruikt als scheldwoord. Tot het begin van de Franse tijd in 1795 was de remonstrantse kerk officieel verboden, maar werd in de praktijk gedoogd. De remonstranten stichtten vele schuilkerken. In het begin van de 19e eeuw beleefde de Remonstrantse Broederschap haar grootste bloei. Veel vrijzinnigen maakten zich van de Nederlandse Hervormde Kerk los en sloten zich aan bij de remonstranten. Zij werden door de protestanten beschouwd als verraders.
Hoewel het woord klikspaan is afgeleid van de houten spaan die de leprozen moesten gebruiken om hun naderen aan te kondigen, lijkt de oorspronkelijke tekst van het versje toch vooral te verwijzen naar klikspaan in de betekenis van verrader, zoals wij dat als kind ook gebruikten. Het is niet aannemelijk dat het lied na 1795 ook is gebruikt om leprozen te bespotten, omdat de ziekte toen al grotendeels was verdwenen.
©Bert van Zantwijk
Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.
Bert van Zantwijk 