Koningsdag

Koningsdag is een nationale feestdag in Nederland, die de nationale eenheid van Nederland en de Nederlanders moet benadrukken en stimuleren. Het is een volksfeest van ontmoeting, verbinding en contact. Koningsdag wordt gevierd op 27 april, de verjaardag van koning Willem Alexander, maar een dag eerder als 27 april op een zondag valt.

Voor de historie van Koningsdag moeten we terug naar 1815. Napoleon Bonaparte was in oktober 1813 verslagen in de Volkerenslag bij Leipzig en gedwongen geweest om terug te keren naar Frankrijk. Hierdoor verkreeg Nederland zijn vrijheid. In 1814 vielen de geallieerden Frankrijk binnen en werd Napoleon afgezet. Hij werd verbannen naar Elba, maar keerde in 1815 terug naar Frankrijk en installeerde zichzelf opnieuw als keizer van Frankrijk. Toen vond de Slag bij Waterloo plaats, een veldslag nabij de plaats Waterloo in de Zuidelijke Nederlanden, het tegenwoordige België. Op 18 juni 1815 werd Napoleon in deze veldslag definitief verslagen. Dit betekende het einde van Napoleon, die naar Sint-Helena werd verbannen, en het begin van het Koninkrijk der Nederlanden.

De Slag bij Waterloo had diepe indruk gemaakt in Nederland. Er waren zo’n 30.000 landgenoten betrokken geweest bij de strijd voor het behoud van de vrijheid en vrijwel iedereen kende wel iemand die had meegestreden. Er waren veel gewonden en Nederland leek na de veldslag één groot hospitaal te zijn. Vanaf 18 juni 1816 vond daarom jaarlijks een herdenkingsdag plaats, bestaande uit een herdenkingsdienst in de kerken gevolgd door feestelijke activiteiten. Ook werden er straten en pleinen naar de slag vernoemd, met het Waterlooplein in Amsterdam als bekendste voorbeeld. Na verloop van tijd werd 18 juni steeds meer een feestdag, die vanaf 1840 door het leven zou gaan als Waterloodag.

In 1865, vijftig jaar na de Slag bij Waterloo, werd groots uitgepakt. Het feest werd op 19 juni gevierd, omdat 18 juni op een zondag viel. Naast de gebruikelijke herdenkingsdiensten en de plaatselijke feestelijkheden werden tijdens het feest parades gehouden en kregen ruim tweeduizend oud-strijders, onder wie prins Frederik -de broer van de koning- een eremedaille. Daarna nam het feest steeds meer in waarde af. Twee jaar eerder, op 17 november 1863, was tijdens het Willemsparkfeest in Den Haag uitgebreid stil gestaan bij de bevrijding van de Franse overheersing. De bevrijding had plaatsgevonden na de Volkerenslag in 1813 en niet na de Slag bij Waterloo, die in de noordelijke Nederlanden nauwelijks nog leefde onder het volk, en het aantal mensen dat in Waterloo had gestreden nam snel in aantal af.

Er was daarom behoefte aan een nieuw feest om de nationale eenheid van de Nederlanders te vieren. Die werd gevonden in 1885 en heette Prinsessedag. Toch zou ook Waterloodag nog elk jaar gevierd blijven worden. Er waren plannen om het feest in 1915, honderd jaar na de Slag bij Waterloo, opnieuw groots te vieren maar dit werd uiteindelijk ongepast gevonden in verband met de Eerste Wereldoorlog. In 1939 werd Waterloodag voor de laatste keer gevierd en na de Tweede Wereldoorlog vervangen door de dodenherdenking op 4 mei en Bevrijdingsdag op 5 mei.

Het was in de jaren ’60 van de 19e eeuw gebruikelijk geworden om de verjaardag van de Nederlandse vorsten te vieren. Op de laatste werkdag voor de verjaardag van de vorst werden (en worden) koninklijke onderscheidingen uitgereikt. Dit is tegenwoordig bekend als de lintjesregen. De verjaardag van koning Willem lll werd, vooral in de grote steden, gevierd op 19 februari met muziek, vuurwerk en wedstrijden voor het volk. Op 12 mei 1874 werd zijn 25-jarige regeringsjubileum gevierd. Willem lll was echter niet erg geliefd. Het was een nukkige man en zijn bijnaam onder het volk luidde Koning Gorilla.

Willem lll (1817-1890) had in 1848 aangegeven afstand te willen doen van zijn status als Prins van Oranje en van zijn rechten op de Kroon, omdat hij het niet eens was met de nieuwe grondwet waarin de macht van de koning drastisch werd beperkt. Toen zijn vader een jaar later overleed, liet hij zich echter alsnog overreden om de troon te aanvaarden. Op 12 mei 1849 werd hij gekroond tot koning der Nederlanden.

In 1839 was (toen nog) prins Willem getrouwd met Sophie van Wurtemberg, zijn volle nicht, en in 1840 werd hun zoon Willem geboren. Het was een slecht huwelijk, mede door de buitenechtelijke affaires van Willem, en hij werd bovendien door haar beschuldigd van bedreiging en mishandeling en van het dwingen tot seksuele handelingen die de waardigheid van haar als vrouw zouden kwetsen. Sophie kreeg in 1842 echter geen toestemming van haar schoonvader, de koning, om van Willem te scheiden. Er zouden nog twee kinderen volgen: prins Maurits in 1843, die in 1850 op zesjarige leeftijd zou overlijden aan hersenvliesontsteking, en prins Alexander in 1851.

Na de geboorte van prins Alexander gaf koningin Sophie opnieuw aan te willen scheiden. Willem lll gaf vervolgens opdracht om de mogelijkheden daartoe uit te zoeken. Op 25 december 1855 werd, zonder tussenkomst van een rechter, een overeenkomst gesloten waarin Willem en Sophie scheidden van tafel en bed, met de belofte dat er een formele scheiding zou plaatsvinden als Willem zou aftreden als koning. Bij officiële gelegenheden diende echter de schijn te worden opgehouden dat zij nog steeds een paar vormden. Willem kreeg het gezag over hun oudste zoon prins Willem, terwijl Sophie tot aan zijn negende verjaardag het gezag kreeg over prins Alexander.

In 1877 overleed koningin Sophie en dit bood Willem de mogelijkheid om opnieuw te trouwen. Op 7 januari 1879 trouwde de 61-jarige Willem met Emma zu Waldeck und Pyrmont, die van zowel vaders- als moederszijde afstamde van het geslacht Oranje-Nassau en destijds pas twintig jaar was. Op 11 juni 1879 overleed kroonprins Willem, de oudste zoon van Willem lll en Sophie, en op 31 augustus 1880 werd Wilhelmina geboren, het oudste en naar later bleek enige kind van Willem lll en Emma. Volgens hardnekkige geruchten zou echter niet koning Willem lll de verwekker zijn geweest van Wilhelmina maar zijn adjudant Sebastiaan de Ranitz, de latere grootmeester van koningin Wilhelmina. Als dit juist is, stamt onze huidige koning Willem-Alexander dus niet via Willem lll af van het Huis van Oranje, maar wel via zijn betovergrootmoeder Emma. Toen prins Alexander op 21 juni 1884 overleed, was de mannelijke lijn na Willem lll uitgestorven en werd Wilhelmina de kroonprinses.

Wijk C is een volksbuurt in het centrum van Utrecht. Oorspronkelijk heette de wijk Handvoetboog, naar het schuttersvendel dat de wijk moest beschermen. In 1811, tijdens de Franse periode, werden de wijken hernoemd en met een letter aangeduid. Wijk C is de enige wijk die die naam heeft behouden. De wijk stond destijds bekend als zeer Oranjegezind. Een belangrijke stimulator van de Oranjegezindheid was Ka Blommers, voluit Jacoba Johanna Blommers-van Schoonheim geheten, die in Wijk C bekend stond als Oranje Ka.

Ka Blommers dreef een pension met de naam Oranjelogement in de Zandstraat in Wijk C, waarvan zij de voorgevel bij verjaardagen van leden van het koninklijk huis versierde met bloemen, vlaggen en slingers. In 1863 was zij medeverantwoordelijk voor het feit dat de naam van de Zandstraat werd gewijzigd in Oranjestraat en de Catharijnestraat werd veranderd in Willemstraat, naar Willem lll. Twintig jaar later werd op haar initiatief op het Van Eeckerenplein in de wijk een volksparkje met de naam Oranjepark gesticht.

Zij was fel gekant tegen de socialisten, die tegen het Koningshuis waren. De socialisten waren tegen uitbuiting van de arbeidersklasse door het bestaande burgerlijke systeem en beschouwden de monarchie als het symbool van dat systeem. Als de Sociaal Democratische Bond, de voorloper van de PVDA, bijeenkomsten organiseerde in Utrecht, verscheen Oranje Ka aan het hoofd van een stoet mannen en vrouwen uit Wijk C. Het vergaderlokaal werd dan, door de in oranje vlaggen gehulde groep, bekogeld met stenen en de deelnemers aan de bijeenkomst werden verjaagd. Ka Blommers verkreeg hierdoor een heldenstatus onder Utrechtse studenten, die haar bejubelden en opstookten.

Ferdinand Domela Nieuwenhuis, een van de oprichters van de socialistische beweging in Nederland, behoorde ook tot de mensen die door de groep van Oranje Ka werd aangevallen en verjaagd tijdens een bijeenkomst in Utrecht. In 1886 werd Domela Nieuwenhuis als hoofdredacteur verantwoordelijk gesteld voor een artikel in het blad ‘Recht voor Allen’, waarin koning Willem lll werd bestempeld als een nietsnut. Het artikel eindigde met tien lege pagina’s, die de activiteiten van de koning moesten weergeven. Hij werd veroordeeld wegens majesteitsschennis en moest zijn straf uitzitten in de gevangenis op het Wolvenplein in Utrecht. Ka Blommers en haar medestanders verzamelden zich voor de gevangenis en zongen: ‘Domela die moet zakkies plakken, hi ha ho’.

Op 31 augustus 1884 werd in het nieuwe Oranjepark in Wijk C feest gevierd ter ere van de vierde verjaardag van prinses Wilhelmina, die door de dood van prins Alexander kroonprinses was geworden. Een jaar later, op 31 augustus 1885, werd het feest op initiatief van Justus W.R. Gerlach, hoofdredacteur van de Utrechtsche Provinciale en Stads-Courant, onder de naam Prinsessedag gevierd in heel Utrecht, met uiteraard ook activiteiten in het Oranjepark. In de jaren erna namen andere plaatsen de viering over en kreeg Prinsessedag de status van een nationale feestdag. Dit was het feest waar men naar op zoek was geweest om Waterloodag te vervangen als het feest om de nationale eenheid van de Nederlanders te benadrukken.

Naast Koningsdag (19 februari) en Prinsessedag (31 augustus) kende men ook Koninginnedag. De verjaardag van Emma, de tweede echtgenote van Willem lll, werd op 2 augustus gevierd als een volksfeest met verlichting in de bossen, muziek en volksspelen in de middag. Prinsessedag was vooral een kinderfeest, vanwege de leeftijd van prinses Wilhelmina en omdat het feest samenviel met de laatste dag van de schoolvakantie.

Na de dood van koning Willem lll in 1890 werd Wilhelmina koningin en werd de naam Prinsessedag gewijzigd in Koninginnedag. Wilhelmina was toen pas tien jaar en tot haar achttiende verjaardag in 1898 zou Koningin-moeder Emma haar taken waarnemen als regentes. Op 6 september 1898 werd Wilhelmina ingehuldigd als regerend vorst. In 1901 trouwde koningin Wilhelmina met hertog Heinrich zu Mecklenburg-Schwerin, die vanaf dat moment prins Hendrik genoemd zou worden. Daarna volgden miskramen in 1901 en 1902. Bij de tweede miskraam bleek Wilhelmina tyfus te hebben en was haar situatie enige tijd levensbedreigend. Wilhelmina was de laatste Oranje-telg en als zij zou overlijden zou de troon overgaan naar haar achterneef, de Duitser Willem Ernst. Zij herstelde echter en op 31 augustus 1902 werd Wilhelmina 22 jaar en groeide Koninginnedag uit tot een echt volksfeest.

Toch was er op dat moment nog geen sprake van een nationale eenheid. De socialisten stonden tot in de jaren ’30 uiterst vijandig tegenover het Koningshuis. Zij stelden in 1890 de Dag van de Arbeid in als hun feest. Dit werd gevierd met grote optochten en feestelijkheden. De dag had een politiek karakter en de eerste Dag van de Arbeid stond op 1 mei 1890 in het teken van de strijd voor een achturige werkdag. De aanhangers van de anti-monarchistische SDAP vierden Koninginnedag niet en de aanhangers van de burgerlijke partijen vierden de Dag van de Arbeid niet, waardoor er geen sprake was van een nationale eenheid, maar juist de verdeeldheid van het volk werd benadrukt.

De radicale SDAP werd lange tijd door andere partijen buiten de regering gehouden. Het opkomende fascisme en nazisme in de jaren ’30 vroeg echter om nationale eenheid. Om te kunnen doorgroeien moest de SDAP aantrekkelijk worden voor de middenklasse en daarvoor was het noodzakelijk om de radicale standpunten te verlaten. Onderdeel hiervan was het accepteren van het Koningshuis. Het duurde echter nog tot na de tweede wereldoorlog voor Koninginnedag echt een feest zou worden voor het hele volk. Sindsdien heeft tot drie keer toe een socialistische premier een crisis rond de monarchie weten te voorkomen. In 1956 loste Willem Drees de affaire rond gebedsgenezeres Greet Hofmans op. Joop den Uijl wist in 1976 strafrechtelijke vervolging van Prins Bernhard bij het Lockheed-schandaal te voorkomen, waarbij de prins steekpenningen had aangenomen van zowel vliegtuigbouwer Lockheed als van concurrent Northrop. Wim Kok voorkwam tot slot in 2001 dat de verloving van prins Willem-Alexander met de dochter van een onderminister uit de tijd van de Argentijnse dictatuur tot grote onrust leidde.

In 1906 kreeg Wilhelmina haar derde miskraam, maar op 30 april 1909 werd uiteindelijk een dochter geboren, de latere koningin Juliana. Vanaf dat moment kende men Koninginnedag op 31 augustus en Julianadag op 30 april. Koninginnedag werd gevierd met versierde straten, chocolade en koek voor de armen, fanfaremuziek, vaderlandslievend gezang en spelletjes. Op school leerden kinderen liedjes als Oranje Boven en het Wilhelmus, dat in 1932 officieel tot volkslied zou worden uitgeroepen. De gunstige datum van Wilhelmina’s verjaardag en het feit dat Wilhelmina veel meer sympathie opriep dan haar vader had gedaan, verhoogde de feestvreugde. De viering werd gestimuleerd door gemeentebesturen, kerken en gegoede burgerij, om een verantwoord volksfeest te bieden aan de inwoners, dat als tegenhanger kon dienen voor de zomerkermissen. Die werden door hen beschouwd als immoreel, vanwege het grote drankgebruik, de veelvuldige gevechten en de vele buitenechtelijke vrijpartijen. Eerdere pogingen om de kermissen te verkorten of af te schaffen, hadden echter geleid tot hevige protesten onder het volk.

Ook in Nederlands-Indië op de Nederlandse Antillen en in Suriname werd feest gevierd. In Nederlands-Indië bestond de viering uit een een defilé en een aubade bij het huis van de gouverneur-generaal in Batavia, gevolgd door een fanfare en een bloemencorso. ’s Avonds gaf de gouverneur-generaal een herendiner voor vooraanstaande personen. Op de Antillen was 31 augustus een feestdag. Een dag later werden de Neerlandia-prijzen uitgereikt aan leerlingen van de hoogste klassen, die in het voorafgaande jaar de beste vorderingen hadden gemaakt in de Nederlandse taal. De prijs bestond uit een jongens- of meisjesboek en een portret van koningin Wilhelmina in kleurendruk. Rondom 31 augustus werd in Suriname een weekkermis gehouden op het Willemsplein in Nieuw Nickerie, dat in de volksmond ‘konu friyari’ of ‘konfriyari’, de verjaardag van de koningin werd genoemd. In Paramaribo werd Koninginneweek gevierd, met kermis, muziek, wedstrijden voor kinderen en op 31 augustus een parade en feestelijkheden op het Oranjeplein.

Wilhelmina is bijna 58 jaar koningin der Nederlanden geweest. Haar regeerperiode is echter minder dan vijftig jaar. De eerste acht jaar was zij nog minderjarig en werden haar taken waargenomen door haar moeder en in 1947 en 1948 werd zij wegens gezondheidsproblemen gedurende 157 dagen vervangen door Juliana. Op 4 september 1948 werd Juliana de nieuwe koningin en het jaar daarna werd Koninginnedag verplaatst van 31 augustus naar 30 april.

Koningin Juliana hanteerde een veel lossere stijl dan haar voorgangers. Zij werd liever met mevrouw aangesproken dan met majesteit en zocht actief contact met het volk. De afstand tussen het koningshuis en het volk werd hierdoor kleiner. Juliana kreeg de bijnaam ‘moeder van het volk’ en bleef tot aan haar dood zeer populair. Op Koninginnedag werd haar ’s morgens een bloemenhulde gebracht en in latere jaren ook cadeautjes geschonken. De koningin stond dan met haar gezin op het bordes van Paleis Soestdijk. Na een parade van garderegimenten trokken met zorg gekozen groepen mensen uit alle provincies en van de overzeese eilanden in defilé langs het paleis om de koningin te groeten en een cadeau te brengen. Het defilé werd vanaf de jaren ’50 rechtstreeks uitgezonden op televisie en van commentaar voorzien door Dick Passchier. Kinderen in het hele land verzamelden bij het huis van de plaatselijke burgemeester en zongen vaderlandslievende liedjes. ’s Middags werden spelletjes gedaan als sjoelen, zaklopen en koekhappen. De dag werd afgesloten met een lampionoptocht.

Fragment uit 'De Stalmeester' van Wim Sonneveld

Dat wil het gewone volk. De franje van Oranje noem ik dat. 't Vertoon van de Kroon. De eis van 't Paeleis.

Het bewijs krijg je elk jaer maer weer op de dertigste aepril. Dan komen ze met z'n allen opzetten.
Ik stae dan altijd zo'n beetje opzij van 't bordes met het defilé, achter een conifeer.
Men ziet mij niet maer ik ben er toch, en zo hoort het ook.
Ik zorg er dan voor dat de zaek gladjes verloopt.

Die bloemen op de trejen, dat levert geen bezwaeren op. 
't Is meer wat ze de Konegin zo allemael komen aenbieden.
En d'r wordt wat aengedraegen!
Kijk, en dan gaet het erom dat je Haere Maejesteit discreet ontlast, nietwaer, van zo'n reuzenkoek uit de een of andere achterhoek van dit land.

Dat is dan aenpakken, en even tussen de tanden sissen: 'Kniksje maken, achteruit de trap af en wegwezen!'
En daarna het geschenk ongemerkt achter de rododendrons sodemieteren.
We kunnen van Haere Maejesteit de Konegin natuurlijk niet verwachten dat zij alles hoogstpersoonlijk nuttigt.
Dan zou het daegelijks koek eten zijn tot diep in de zomer!
Wij krijgen daarom veel mee naar huis.

En wat de andere cadeautjes betreft: alles wordt bewaerd!
Alle zelfgeborduurde wandkleedjes en molens-van-luciferstokjes en wat er verder aen goedbedoelde rotzooi wordt aengeboden.
Dat staet allemaal keurig op rekken bij elkaer, met een kaertje erbij van wie het is en vooral wat het voorstelt!
En da's wel nodig ook, want er wordt wat afgeknutseld in dit land.

In 1965 veranderde de positieve houding van een deel van het volk naar het koningshuis. Op 1 mei 1965, de dag na Koninginnedag, maakte persfotograaf John de Rooy vanuit de struiken rondom kasteel Drakesteyn een foto van kroonprinses Beatrix die gearmd met een onbekende man in de paleistuin liep. De Rooy werkte als freelancer voor de Haagse Post en De Telegraaf. Beide kranten hadden interesse in de foto, maar wilden deze pas plaatsen als de naam van de man bekend zou zijn. Op 6 mei werd de naam achterhaald. Het bleek te gaan om Klaus von Amsberg, een Duitser. Dat lag nog gevoelig, twintig jaar na de Duitse bezetting. Uit onderzoek bleek bovendien dat Klaus afkomstig was uit de lagere adel, in zijn jeugd lid was geweest van de Hitlerjugend en tijdens de oorlog gediend had bij de Wehrmacht. Het zorgde voor veel commotie bij de Nederlandse bevolking.

Op 28 juni 1965 maakten koningin Juliana en prins Bernhard op radio en televisie de verloving bekend. Dit leidde tot veel protesten. In Den Haag werden oranje hakenkruizen op muren geschilderd en in Amsterdam werd met witte verf de tekst ‘Claus Raus’ op muren geschreven. Toen Beatrix en Klaus in september 1965 een bezoek brachten aan de Jaarbeurs in Utrecht, werden er stenen en eieren naar hun auto gegooid. De Tweede kamer debatteerde lang over het voorgenomen huwelijk. Uit een nader antecedentenonderzoek bleek dat Klaus automatisch lid was geworden van de Hitlerjugend door naar de middelbare school te gaan en dat hij bij de Wehrmacht was geplaatst tijdens de vervulling van zijn dienstplicht. Hij zou daarbij niet hebben deelgenomen aan gevechtshandelingen en er zou hem geen enkele oorlogsmisdaad te verwijten zijn. Daarom ging de Tweede kamer uiteindelijk akkoord met een huwelijk, waarna de Eerste Kamer de toestemmingswet voor het huwelijk aannam. In december 1965 kreeg Klaus een Nederlands paspoort en werd zijn naam vernederlandst in Claus van Amsberg.

Op 10 maart 1966 traden prinses Beatrix en Claus van Amsberg in Amsterdam in het huwelijk. Het paar had voorgesteld om in Baarn te trouwen in verband met te verwachten rellen in Amsterdam, maar dit werd door het parlement afgewezen. Op het moment dat de trouwstoet door de Amsterdamse Raadhuisstraat reed werd er door relschoppers een rookbom gegooid. Dranghekken en vlaggenmasten werden omver getrokken en fietsen en bromfietsen werden op de weg gegooid die de trouwstoet moest afleggen.

Claus bleek een zachtaardige en charismatische man met veel humor te zijn, die vrij snel een groot deel van het Nederlandse volk voor zich wist te winnen. Toch zou het nog enkele jaren onrustig blijven en ook tijdens Koninginnedag waren er relletjes en protesten. In 1971 werd het defilé bij Paleis Soestdijk afgelast wegens het overlijden van de moeder van prins Bernhard. De gemeente Amsterdam besloot toen om tijdens Koninginnedag een popconcert op de Dam te organiseren en het centrum van de stad vrij te geven voor de particuliere verkoop van goederen. Hiermee wilde men relschoppers hun ruimte ontnemen en Koninginnedag doen opleven. De vrijmarkt werd een enorm succes en werd in de jaren erna overgenomen door andere steden.

Op 30 april 1980, Koninginnedag, deed koningin Juliana afstand van de troon en werd Beatrix beëdigd als koningin. Haar regeerstijl was veel zakelijker en vooral in de eerste jaren minder warm dan die van haar moeder. In tegenstelling tot koningin Juliana, de moeder van het volk, die het liefst werd aangesproken met mevrouw, verlangde prinses Beatrix al op 18-jarige leeftijd tijdens haar studietijd in Leiden dat haar medestudenten haar aanspraken met Koninklijke Hoogheid en mochten zij haar niet tutoyeren.

Als koningin wenste Beatrix te worden aangesproken met Majesteit. Zij schafte het gebruik van haar moeder af om vlak voor de Kerst met het paleispersoneel bijeen te komen, waarbij de koningin voor het personeel een kop hete chocolademelk inschonk. Als een minister op bezoek kwam om haar te informeren schonk zij niet zelf een kopje thee in, zoals haar moeder had gedaan, maar liet dit over aan een lakei. De ministers hadden bij haar ook het gevoel dat ze zich moesten verantwoorden. Ze had zich ingelezen en bemoeide zich actief met de politiek. Er werd gezegd dat zij zich teveel bemoeide met kabinetsformaties en meerdere keren haar constitutionele rechten te buiten ging. De bemoeizucht en nieuwe zakelijkheid van de nieuwe koningin kreeg de term Beatrixisme.

De verjaardag van koningin Beatrix was op 31 januari, een datum die ongeschikt was voor buitenactiviteiten. Koninginnedag bleef daarom gevierd worden op 30 april, de verjaardag van prinses Juliana en de kroningsdag van Beatrix. De viering veranderde wel van karakter. Het defilé en de bloemenhulde werden afgeschaft. Vanaf 1985 zou de ochtend worden gevuld met een klassiek concert in de balzaal van Paleis Noordeinde, dat rechtstreeks op televisie werd uitgezonden. Koningin Beatrix begon jaarlijks met haar familie op Koninginnedag enkele plaatsen te bezoeken. Dat zorgde uiteraard voor een toeloop van publiek. De plaatselijke Oranjevereniging organiseerde dan, samen met de plaatselijke verenigingen, demonstraties en activiteiten om de stad te promoten.

Op 29 april 1988 werd ter gelegenheid van de 50ste verjaardag van koningin Beatrix een televisieportret uitgezonden, waarin Beatrix, Claus en hun drie zonen openhartig vertelden over hun leven als koninklijke familie. Een dag later, op Koninginnedag, brachten zij een verrassingsbezoek aan Amsterdam. Het maakte deel uit van een zorgvuldig geplande poging om het imago van koningin Beatrix te verbeteren. Veel Nederlanders reageerden enthousiast en de populariteit van Beatrix nam snel toe.

De vrijmarkten werden steeds groter. Om een goede plek te bemachtigen installeerden veel verkopers zich steeds vroeger op de door hen gewenste plek. Koopjesjagers trokken ’s nachts door de vrijmarktgebieden in de grote steden om de eerste keus te hebben. Anderen gingen al ’s nachts de stad in om feest te vieren, te drinken en muziek te luisteren. In Den Haag werd vanaf 1989 in de nacht voor Koninginnedag een gratis toegankelijk openlucht-muziekfestival georganiseerd. Dit kreeg in plat Haags de naam KoninginneNach. Rotterdam volgde in 1993 met een muziekevenement met Nederlandse artiesten in Ahoy dat Nacht van Oranje werd genoemd.

In Amsterdam werd jaarlijks op Koninginnedag een groot feest op het Museumplein georganiseerd door Radio 538. Op dit feest kwamen zo’n 300.000 bezoekers af. In november 2011 besloot de gemeente Amsterdam echter dat het feest geen doorgang meer mocht vinden in verband met de veiligheid. Er werd ook uitgebreid feest gevierd in de Reguliersdwarsstraat, de bekende uitgaansstraat voor homo’s. Koninginnedag was de enige dag waarop het volgens de politieverordening was toegestaan om vermomd over straat te gaan. Dit bood homo’s en travestieten de mogelijkheid om zich extravagant uit te dossen. Ook was het alleen op die dag toegestaan dat op straat mannen met mannen en vrouwen met vrouwen dansten. Koninginnedag kreeg hier de naam Queen’s Day, deels vanwege de internationale aantrekkingskracht van de straat maar vooral omdat ‘queen’ het Engelse woord is voor nicht. In navolging van Den Haag werd het ook hier gebruikelijk om al op de avond voor Queen’s Day feesten te organiseren, waardoor het feest een vol etmaal duurde.

De voorbereiding op Koninginnedag 2013 verliep rommelig. Op 28 januari 2013 kondigde koningin Beatrix aan dat zij op 30 april zou aftreden. Op 19 februari werd bekend gemaakt dat het Koninklijk Besluit dat 30 april als Koninginnedag aanwees een dag later zou worden ingetrokken. Hierdoor verkeerden veel Oranjeverenigingen in de veronderstelling dat Koninginnedag geen doorgang zou vinden in verband met de troonsafstand. Anderen meenden dat de viering zou plaatsvinden op zaterdag 27 april, de verjaardag van de nieuwe koning, die echter pas drie dagen daarna zou worden ingehuldigd. Burgemeester Eberhard van der Laan van Amsterdam drong aan dat Koninginnedag overal in het land op 30 april gevierd zou worden, omdat hij anders een te grote toeloop naar Amsterdam vreesde, waar op 30 april de kroning van koning Willem-Alexander zou plaatsvinden. Uiteindelijk zouden enkele kleinere plaatsen alsnog Koninginnedag op 27 april vieren, maar in de meeste plaatsen werd gewoon vastgehouden aan 30 april. Het bezoek van de koninklijke familie aan Amstelveen en De Rijp werd wel geschrapt. Een jaar later zou koning Willem-Alexander deze plaatsen alsnog bezoeken.

Op 26 april 2013 vond de eerste editie van de Koningsspelen plaats. Dit is een initiatief van oud-tennisspeler Richard Krajicek dat wordt georganiseerd door de Krajicek Foundation en de Johan Cruijff Foundation. Op de vrijdag voorafgaand aan Koningsdag wordt op de deelnemende basisscholen een gezamenlijk ontbijt genuttigd en daarna een sportdag gehouden. Willem-Alexander is altijd een enthousiaste sportliefhebber geweest. In 1986 reed hij onder de schuilnaam W.A. van Buren de Elfstedentocht en in 1992 liep hij de marathon in New York. Ook zit hij vaak op de tribune als Nederlandse teams deelnemen aan sportevenementen en viert hij samen met de sporters hun overwinningen. Van 1998 tot aan zijn kroning in 2013 was hij lid van het IOC. Jaarlijks doen 1,2 miljoen kinderen op 6.000 scholen mee aan de Koningsspelen. Vanuit het Nieuw Republikeins Genootschap is er echter kritiek op de Koningsspelen, omdat de vrijdag voor Koningsdag een verplichte schooldag is, waardoor de kinderen van republikeinen volgens hen gedwongen worden om mee te doen aan de persoonsverheerlijking van de koning.

In Amsterdam stond Koninginnedag 2013 vooral in het teken van de troonsafstand van koningin Beatrix en de inhuldiging van koning Willem-Alexander, al waren er net als in andere jaren ook gewoon een vrijmarkt en andere festiviteiten in de stad. Na de plechtigheden van de troonswisseling maakten de nieuwe koning en zijn gezin op uitnodiging van de gemeente Amsterdam een Koningsvaart over het IJ. Voorafgaand aan de vaartocht bekeken zij bij filminstituut Eye op een videoscherm beelden vanuit Rotterdam Ahoy, waar een groot aantal Nederlandse artiesten het Koningslied ten gehore bracht.

Over dat lied was vooraf veel te doen geweest. Er was een website gelanceerd waar Nederlanders suggesties konden doen voor de tekst van het lied. Van die suggesties werd echter vrijwel geen gebruik gemaakt. De uiteindelijke tekst werd geschreven door een groep Nederlandse artiesten en kreeg veel kritiek omdat er nogal wat stijlfouten in de Nederlandse taal werden gemaakt. Ook de melodie, die gecomponeerd was door John Ewbank, kreeg kritiek omdat er veel overeenkomsten waren met het nummer ‘10,000 reasons‘ van Matt Redman uit 2009. Ewbank verklaarde echter dat hij het nummer van Redman niet kende en dat hij de melodie al acht jaar eerder had gecomponeerd. Columniste Sylvia Witteman van de Volkskrant begon vervolgens een online petitie tegen het Koningslied, die binnen een week door tienduizenden mensen werd getekend. John Ewbank ontving op Twitter een groot aantal verwensingen en maakte op 20 april 2013 bekend het Koningslied terug te trekken. Op 22 april liet het Nationaal Comité Inhuldiging echter weten dat het lied toch zou worden uitgevoerd.

De Koningsvaart ging van de noordoever van het IJ naar de kop van het Java-eiland. Tijdens de vaartocht traden diverse sporters en artiesten op. Op het Java-eiland waren optredens van het Koninklijk Concertgebouworkest en DJ Armin van Buuren, een watershow van blusboten en een luchtshow van tien F-16’s, waarvan er een oranje was gespoten. Daarna werd koers gezet naar het Muziekgebouw aan ’t IJ, waar een diner voor genodigden plaatsvond.

De viering op 30 april 2013 betekende het einde van Koninginnedag. Vanaf 2014 zou Koningsdag gevierd gaan worden op 27 april, de verjaardag van koning Willem-Alexander. Op 1 oktober 2013 werd Koningsdag als eerste nationale feestdag geplaatst op de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed. Daarmee heeft Koningsdag als Nederlandse traditie een beschermde status gekregen. Op Koningsdag 2014 maakte het 538-feest, dat tot 2011 op het museumplein in Amsterdam was gehouden, een doorstart op een nieuwe locatie, het Chasséveld in Breda. De verplaatsing van het feest van 30 april naar 27 april zorgde ook voor een nieuw fenomeen. Toeristengidsen worden maar eens in de zoveel jaar vervangen en dus komen er nog elk jaar op 30 april buitenlandse toeristen naar Nederland om Koninginnedag mee te vieren. Zij lopen, gekleed in oranje, door de grote steden op zoek naar de festiviteiten. Er is zelfs een naam bedacht voor dit fenomeen: vergistoeristen.

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.