Vader Jacob

´Vader Jacob´ is zonder concurrentie het meest vertaalde kinderlied ter wereld. Het wordt gezongen in tenminste 65 landen en in veel van die landen bestaan er meerdere versies. In Nederland kennen we twee versies.

In het noorden (boven Utrecht) zingt men:

Vader Jacob, vader Jacob,
Slaapt gij nog, slaapt gij nog?
Alle klokken luiden, alle klokken luiden
Bim bam bom, bim bam bom.

In het zuiden van Nederland en België zingt men:

Broeder Jacob, broeder Jacob,
Slaapt gij nog, slaapt gij nog?
Hoor de klokken luiden, hoor de klokken luiden
Bim bam bom, bim bam bom. 

In het Afrikaans luidt de tekst:

Vader Jacob, vader Jacob
Slaap jy nog, slaap jy nog?
Hoor hoe lui die kerkklok, hoor hoe lui die kerkklok
Ding dong del, ding dong del.

De wereldberoemde canon is gecomponeerd door de Franse componist Jean-Philippe Rameau (1683-1764). Het wordt genoemd in een manuscript van een Franse violist uit de tijd van Rameau.  De liedtekst werd voor het eerst gepubliceerd in 1811. De oorspronkelijke tekst luidde:

Frère Jacques, Frère Jacques,
Levez vous! Levez vous! (in een latere versie: Dormez vous? Dormez vous?)
Sonnez les matines, Sonnez les matines,
Bing, Bong, Bong! Bing, Bong, Bong! (in een latere versie: Ding, din, don! Ding, din, don!)

Vertaald naar het Nederlands is dit:

Broeder Jacob, broeder Jacob,
Sta op! Sta op! (later: Slaapt U? Slaapt U?)
Luidt de metten, luidt de metten
Bim bam bom! Bim bam bom!

Hier wordt derhalve duidelijk dat het de klokken die oproepen voor de metten zijn die luiden. De metten, letterlijk de ochtendgebeden, beginnen heel vroeg -tussen 3:45 en 6:15 ´s morgens- en waren destijds het langste officie van het rooms-katholieke getijdengebed en duurden minimaal anderhalf tot twee uur. Tegenwoordig worden de metten ingekort, wat we terugvinden in het gezegde: korte metten maken.

In 1302 werd Brugge bezet door een Frans garnizoen onder leiding van Jacques de Châtillon (Jacob van Châtillon), een Frans edelman die in 1300 door de Franse koning was aangesteld als landvoogd van het graafschap Vlaanderen. Hij maakte een strategische fout door zijn soldaten in Brugge te laten overnachten. Tijdens een nachtelijke verrassingsaanval doodden de Bruggelingen een groot aantal Franse soldaten. De kerkklokken die luidden voor de metten vormden het sein om de volksopstand te beginnen. Jacques de Châtillon, die op het tijdstip van de aanval uiteraard had liggen slapen, kon die nacht ternauwernood ontsnappen maar zou twee maanden later tijdens de Guldensporenslag alsnog om het leven komen.

Het leek mij een aannemelijke verklaring voor het lied. We hebben een Jacques die ligt te slapen en de klokken voor de metten die luiden. De vragen die nog beantwoord dienden te worden waren waarom deze Jacques werd aangeduid met broeder (of vader) Jacques en waarom deze volksopstand zo belangrijk was dat het lied over de hele wereld werd gezongen. Pas later realiseerde ik mij dat ik me door mijn geringe kennis van de Franse taal had laten misleiden. In het Nederlands zingen we ´alle klokken luiden´ en ook in veel andere talen luiden de klokken, zoals bij ´morning bells are ringing´ in de Engelse versie. In de oorspronkelijke tekst staat echter ´Sonnez les matines´, (´luidt de metten´) wat betekent dat Frère Jacques degene is die de klokken moet luiden. Daarmee kan de schrijver van het lied nooit hebben gedoeld op Jacques de Châtillon.

Maar wie is dan die wereldberoemde Jacob, die in de liedjes soms als broeder (frater) en soms als vader (pater) wordt aangeduid? Heeft hij promotie gemaakt? Ik meen het antwoord te vinden in enkele Spaanstalige (Zuid-Amerikaanse) versies van het lied. Hierin wordt gezongen over Frai Santiago. San Tiago betekent Sint Jacob. De apostel Jacobus de Meerdere wordt Sint Jacob of Vader Jacob genoemd. Hij is de beschermheilige van de pelgrims naar Santiago de Compostela. Frai Santiago betekent: broeder (van de orde van) Sint Jacob.

Santiago de Compostela is een plaats in het noordwesten van Spanje. De kathedraal van Santiago, die gewijd is aan Sint Jacob, is volgens een legende gebouwd op het graf van de apostel. Santiago de Compostela is hierdoor een van de belangrijkste christelijke bedevaartsplaatsen geworden. Pelgrims uit heel Europa eindigen hier hun voettocht. Men ondernam een bedevaart ter uitvoering van een aan God gedane belofte, of als boetedoening. In de middeleeuwen werden bedevaarten niet zelden als straf opgelegd door kerkelijke of zelfs wereldlijke rechtbanken.

Vanaf alle Europese landen lopen Jacobswegen naar Santiago de Compostela. Al deze wegen (met uitzondering van de Portugese route) lopen via Frankrijk. Langs de route zijn op regelmatige afstanden sobere herbergen ingericht, waar reizigers kunnen overnachten en eten.  Vroeger kreeg men op elke locatie een jacobsschelp, die men aan een ketting om de hals droeg. Hiermee kon men bewijzen de route te hebben gelopen. Tegenwoordig heeft men slechts toegang op vertoon van een pelgrimspas. Met behulp van deze kaart, die men onderweg kan laten afstempelen, kan bij aankomst in Santiago aangetoond worden dat men een voldoende afstand heeft afgelegd om een oorkonde te verkrijgen, de zogeheten ´Compostela´.

Na een overnachting begon de dag van een pelgrim met het bijwonen van de metten. Daarna werd een ontbijt genuttigd en vervolgens werd de weg naar Santiago de Compostela voortgezet. In verband met de lange duur van de metten was het voor de pelgrims belangrijk dat de metten, waarvoor geen vaste begintijd was, tijdig zouden beginnen zodat zij voldoende tijd hadden om de volgende overnachtingsplaats te bereiken.

Broeder van Sint Jacob, broeder van Sint Jacob,
Sta op! Sta op!
Luidt de klokken voor de metten, luidt de klokken voor de metten
Bim bam bom! Bim bam bom!

Omdat vrijwel elke route naar Santiago de Compostela (met uitzondering van de routes in Portugal) via Frankrijk loopt, is het niet vreemd dat het lied juist in Frankrijk haar oorsprong heeft.

 

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.