In kleine besloten gemeenschappen blijven tradities veel langer bestaan dan in de rest van een land. Dat geldt zeker voor de Waddeneilanden, die zich door hun geïsoleerde ligging eenvoudiger aan veranderingen op het vasteland kunnen onttrekken. Na de reformatie zijn veel tradities in Nederland verdwenen, omdat uitbundige vieringen door de calvinisten werden verboden en omdat het niet langer was toegestaan om heiligen te vereren. Sint Nicolaas is de schutspatroon van vissers en zeevarenden en was om die reden de belangrijkste heilige op de Waddeneilanden. Soms laat een hechte gemeenschap zich niet dwingen en blijft een traditie tegen de wil van de kerkleiders in bestaan.

In dit artikel neem ik u mee naar de viering van Sinterklaas op het Duitse Waddeneiland Borkum, omdat de vieringen op Ameland en Borkum het dichtst bij de oorsprong zijn gebleven. Net als op Ameland zwijgen de inwoners van Borkum over de viering tegen niet-eilanders. Net als bij Sunneklaas op Ameland is Klaasohm uitsluitend bedoeld voor de eigen inwoners en omgeven met geheimzinnigheid. Buitenstaanders zijn niet welkom. Zij worden gedoogd als toeschouwer, maar verder vooral genegeerd. Ook worden verslagen en foto´s van de viering slechts summier op internet en in de (lokale) media geplaatst en zelfs daar zijn de meeste inwoners het niet mee eens. Het doel hiervan is uiteraard om bemoeienis van buitenstaanders te voorkomen, de eigen identiteit te behouden en daardoor de gemeenschapszin te bevorderen.

Aan de naam Klaasohm is al onmiskenbaar de Nederlandse oorsprong te herkennen. Dat is niet heel vreemd. Borkum ligt voor de kust van Groningen en maakt deel uit van Oost-Friesland, een streek in het noordwesten van de Duitse deelstaat Nedersaksen, die grenst aan de provincie Groningen en waar het landschap, de taal en de bewoners meer verwantschap hebben met Nederland dan met Duitsland. Oost-Friesland behoorde in het verleden afwisselend bij Nederland en bij Duitsland. Veel families in Borkum stammen van oudsher uit Nederland. De meest voorkomende achternamen op het eiland zijn Jacobs en Kieviet. In de 17e eeuw werkten veel inwoners van Borkum samen met inwoners van de Nederlandse Waddeneilanden op de Nederlandse walvisvaart.

Klaasohm wordt georganiseerd door de ´Verein Borkumer Jungens´, een vereniging die zich inzet voor het behoud van Borkumer tradities en het Borkumer dialect. De vereniging bestaat al sinds 1830 en is daarmee de oudste vereniging op het eiland. Om lid te worden van de vereniging dient een jongen tenminste 16 jaar, vijf jaar of langer woonachtig op Borkum en ongetrouwd te zijn. Vrijwel elke Borkumer man is van zijn zestiende jaar tot aan zijn trouwen lid geweest van de vereniging. De Verein Borkumer Jungens organiseert activiteiten voor de hele gemeenschap, zoals het kindercarnaval, een jaarlijks strandfeest, een kerstmarkt en, zoals al gezegd, Klaasohm.

Op 5 december vertellen de Borkumers hun kinderen hoe zij Klaasohm ooit hebben gevonden op de Grote Kaap en hebben uitgegraven, waarna hij zich toegang heeft verschaft tot het dorp. Hij heeft een jaar lang over de zandplaten in zee gelopen, op zoek naar rust in de verzonken boerderijen. Door het stormachtige weer is hij de laatste tijd echter steeds rustelozer geworden en is uiteindelijk gaan rennen. Daarbij heeft hij de zee verlaten en is nu op weg naar het dorp!

Gedurende de ochtend is vrijwel niemand op straat. Er heerst een gespannen stilte in het dorp. Mensen die elkaar ontmoeten wensen elkaar ´Moijen Klaasohm´. De stilte wordt ´s middags doorbroken door het lugubere geluid van koehoorns. Het gaat beginnen, ´Hei kummt´.  De inwoners lopen in groepen door het dorp op weg naar het station. ´Hey hey hey, der Ohm ist los´, roepen ze. Kort daarna komen ook de hoofdpersonen van het feest een voor een naar het station. Zeven stuks, onherkenbaar vermomd. Om vijf uur vertrekken de hoofdpersonen naar de Kleinbahnhalle, de loods van de spoorwegen, gevolgd door de inwoners. Alleen mannen en jongens van zestien jaar en ouder die afkomstig zijn uit het dorp mogen mee de loods in. Vrouwen, kinderen en buitenstaanders niet. Zij moeten buiten de poort blijven wachten. Bij de poort staan bewakers. Er wordt streng gecontroleerd op de aanwezigheid van vreemden.

Als de deuren gesloten zijn, neemt de voorzitter van de ´Verein Borkumer Jungens´ het woord. Hij stelt de zeven vrijgezelle jongemannen voor die in de voorafgaande weken in het geheim zijn geselecteerd. Zij hebben eerder deze middag te horen gekregen dat zij verkozen zijn. Het zijn twee 14-jarigen, twee 16-jarigen en twee 18-plussers, die dit jaar de rol van Klaasohm zullen gaan vertolken. De zevende jongeman speelt de rol van ´Het Wiefke´. De zes Klaasohms dienen vervolgens een krachtproef af te leggen, waarbij de hiërarchie tussen hen wordt bepaald. Er wordt geheim gehouden wat die krachtproef inhoudt, maar in een krantenartikel wordt gesproken over een mix van judo en sumo. Fotograferen en filmen is verboden en geen man zal ooit spreken over de krachtproef, zelfs niet tegen zijn echtgenote, maar het is wel duidelijk dat het voor een volwassen deelnemer een behoorlijke vernedering is als hij van een 14-jarige verliest en in hiërarchie van plaats moet wisselen. Na de krachtproef worden nog de bijlopers en vangers gekozen.

De Klaasohms dragen zwarte laarzen, een witte broek en een witte kiel die afgezet is met rode banden. Op hun hoofd dragen zij een tonvormige helm, bekleed met schapenvacht en voorzien van meeuwenvleugels, veren, twee hoorns en een grote rode neus. De helm is meer dan een halve meter hoog en weegt maar liefst 18 kilo. Het masker, dat hier Scherbelenskopp wordt genoemd, is eveneens bekleed met schapenvacht en bevat een mondgat om te kunnen drinken en twee ooggaten, maar veel kunnen de Klaasohms niet zien. In hun hand dragen zij een koehoorn. Het Wiefke draagt rode of witte gympen met rode sokken, een witte kanten broek, een rood bloesje met daarover een witte schort, die net als de kiel van de Klaasohms is afgezet met rode banden. Verder draagt ´zij´ een nauwsluitend masker dat half hond en half wild zwijn is. In plaats van een koehoorn draagt het Wiefke een bel bij zich. De bijlopers en vangers dragen over hun eigen kleding een grijs shirt met het logo van de vereniging en een zwarte pet of een muts.

Na ongeveer een uur gaat de poort weer open. Als eerste komt het Wiefke naar buiten, gevolgd door de twee Klaasohms die sinds de krachtproef het hoogst in hiërarchie zijn en de vangers. Daarachter lopen de overige Klaasohms. Elke Klaasohm, die immers maar weinig ziet, wordt begeleid door een bijloper, die ook een zak met koeken met zich meedraagt. Bij de vier achterste Klaasohms hebben de dragers honingkoeken (Moppen) in de zak. Bij de twee hoofd-Klaasohms heeft de ene drager Moppen in zijn zak, maar de ander Peperkoek (Lebkuchen). De groep wordt door de mensen die buiten staan te wachten verwelkomd met een oorverdovende fanfare van koehoorns en bellen.

De Klaasohms gaan, met het Wiefke voorop, het dorp in en betreden huizen en cafés. Het Wiefke kondigt de komst van de groep aan door met de bel te klingelen. De Klaasohms dansen met de volwassen mannen. Moeders, kinderen onder de veertien jaar en bejaarden worden geknuffeld en ontvangen een honingkoek. Meisjes van veertien jaar en ouder, die vrijgezel zijn en afkomstig uit het dorp, worden door de vangers achterna gezeten en in de richting van het Wiefke gedreven. Als het Wiefke haar te pakken krijgt, wordt ze gedwongen te bukken. Vervolgens komen de twee hoofd-Klaasohms die haar elk vier klappen met een koehoorn op het achterwerk geven. Daarna krijgt het meisje een peperkoek. Toeristen zijn daarbij veilig. In een klein dorp kent iedereen elkaar. De vangers jagen alleen op meisjes waarvan zij weten dat ze uit het dorp komen, de juiste leeftijd hebben en vrijgezel zijn.

De ommegang duurt ongeveer twee uur. Daarna krijgen de Klaasohms gelegenheid om even samen te zijn, de zware helm af te doen en uit te rusten. Om tien uur verzamelen de bewoners op een plein in het centrum, bij een reclamezuil. Even later komen ook de zeven hoofdrolspelers naar het plein. Zij klimmen op een vier meter hoge zuil en worden toegejuicht. Daarna springen zij een voor een van de zuil in het publiek. Het lijkt op stage diving, alleen is het gebruik in Borkum veel ouder en worden de Klaasohms beperkt door hun zware helm en het slechte zicht. Het Wiefke springt als laatste en wordt het luidst toegejuicht. Daarmee komt Klasohm ten einde. Tien minuten later is het plein leeg en herinnert niets meer aan het feest dat heeft plaatsgevonden, al zullen veel meisjes uit het dorp nog wel een paar dagen aan het feest worden herinnerd als zij gaan zitten.

Dat brengt ons bij de verklaring van het feest. Een veelgelezen verklaring op internet is dat de traditie, die jaarlijks op 5 december plaatsvindt, vermoedelijk stamt uit de 17e of 18e eeuw, toen de mannen van het eiland na lange tijd op zee te zijn geweest terugkeerden. Het ritueel markeerde hun terugkeer en maakte duidelijk dat zij, en niet de vrouwen, weer de leiding hadden op het eiland. De traditie zou dus symbool staan voor de terugkeer van de mannelijke dominantie op het eiland na maandenlange afwezigheid van de walvisvaarders, waarbij vrouwen door hen werden achtervolgd en met een koehoorn op het achterwerk werden geslagen als een vorm van tuchtiging. Dat lijkt me onzin. In de 17e eeuw werkten veel inwoners van Borkum samen met inwoners van de Nederlandse Waddeneilanden op de Nederlandse walvisvaart. Zo zullen zij in aanraking zijn gekomen met het Sinterklaasfeest dat daar werd gevierd, maar daarmee houdt de relatie met de walvisvaart ook op.

Laten we eens kijken naar de afzonderlijke elementen van de viering:

  • Klaasohm is uitsluitend bedoeld voor de eigen inwoners en omgeven met geheimzinnigheid. Buitenstaanders zijn niet welkom. Zij worden gedoogd als toeschouwer, maar verder vooral genegeerd. Op internet zijn slechts een paar foto´s van het feest te vinden en zelfs daar zijn de meeste inwoners het niet mee eens. Over Klaasohm praten met een buitenstaander doet niemand; 
  • Klaasohm wordt georganiseerd door de ´Verein Borkumer Jungens´. Om lid te worden van de vereniging dient een jongen tenminste 16 jaar, vijf jaar of langer woonachtig op Borkum en ongetrouwd te zijn. Vrijwel elke Borkumer man is van zijn zestiende jaar tot aan zijn trouwen lid geweest van de vereniging;
  • Er worden in het geheim zeven jongens geselecteerd. Het zijn twee 14-jarigen, twee 16-jarigen en twee 18-plussers, die dit jaar de rol van Klaasohm zullen gaan vertolken. De 14-jarigen zijn nog geen lid van de vereniging, maar hebben eerder die middag gehoord dat zij uitverkoren zijn. De zevende jongeman speelt de rol van ´Het Wiefke´. De zes Klaasohms dienen vervolgens een krachtproef af te leggen, waarbij de hiërarchie tussen hen wordt bepaald; 
  • De Klaasohms dragen zwarte laarzen, een witte broek en een witte kiel die afgezet is met rode banden. Op hun hoofd dragen zij een tonvormige helm, bekleed met schapenvacht en voorzien van meeuwenvleugels, veren, twee hoorns en een grote rode neus. De helm is meer dan een halve meter hoog en weegt maar liefst 18 kilo. De Klaasohms hebben een koehoorn in hun handen;
  • Het Wiefke draagt rode of witte gympen met rode sokken, een witte kanten broek, een rood bloesje met daarover een witte schort, die net als de kiel van de Klaasohms is afgezet met rode banden. Verder draagt ´zij´ een nauwsluitend masker dat half hond en half wild zwijn is en heeft een bel bij zich;
  • De Klaasohms dansen met de volwassen mannen. Bejaarden, moeders en kinderen onder de veertien jaar worden geknuffeld en ontvangen een honingkoek;
  • Meisjes van veertien jaar en ouder, die vrijgezel zijn en afkomstig uit het dorp, worden door de vangers achterna gezeten en in de richting van het Wiefke gedreven. Als het Wiefke haar te pakken krijgt, wordt ze gedwongen te bukken. Vervolgens komen de twee hoofd-Klaasohms die haar elk vier klappen met een koehoorn op het achterwerk geven. Daarna krijgt het meisje een peperkoek.
  • De Klaasohms en het Wiefke klimmen op een vier meter hoge zuil en worden toegejuicht. Daarna springen zij een voor een van de zuil in het publiek.

Het is duidelijk dat Klaasohm een initiatieritueel is. De jongens die deelnemen zijn allemaal vrijgezel, in de huwbare leeftijd en afkomstig van het eiland. Zij nemen afscheid van hun jeugd en treden toe tot de wereld van de mannen. Hiertoe dienen zij een krachtproef af te leggen. Tijdens de ommegang dansen zij met de volwassen mannen, die nu hun gelijken zijn, en knuffelen zij met bejaarden, moeders en kinderen, voor wij zij nu als volwassenen een beschermende rol hebben. Meisjes die, net als zij, vrijgezel, in de huwbare leeftijd en afkomstig van het eiland zijn, worden gevangen en krijgen vruchtbaarheid toegediend door hen met een koehoorn op het achterwerk te slaan. Dit verklaart ook waarom het feest alleen bedoeld is voor eigen inwoners. Vroeger was het gebruikelijk om te trouwen met iemand uit het eigen dorp en van dezelfde kerk. Dit was noodzakelijk voor het voortbestaan van de gemeenschap. De geheimzinnigheid rondom de viering versterkt daarnaast het wij-gevoel onder de eilanders. 

De ommegang zit vol met symboliek. De koehoorn is een vruchtbaarheidssymbool. Die zien we ook terug op Ameland en in het verleden ook op alle andere Waddeneilanden. Ook peperkoek is een vruchtbaarheidssymbool, terwijl honingkoek een zoete traktatie is. Het Wiefke is een als vrouw verklede man. Zij symboliseert geesten, voorouders of bovennatuurlijke wezens. Die wezens vallen buiten de normale menselijke gendercategorieën en kunnen daarom beide geslachten in zich verenigen. De bel is uiteraard bedoeld om de komst van de Klaasohms aan te kondigen, maar het rinkelen van een bel heeft ook een symbolische functie om boze geesten te verjagen en de gemeenschap te zuiveren. Initiatierituelen hebben ook als doel om boze geesten te verjagen. De Klaasohms moeten daarom een mysterieuze en enigszins angstaanjagende uitstraling hebben. Dit zien we terug in de tonvormige helm, maar ook aan de zwarte laarzen.

De tonvormige helm van de Klaasohms is uiteraard bedoeld om de Klaasohms onherkenbaar te maken. Zij vertegenwoordigen alle leden van de Verein Borkumer Jungens, omdat die allemaal tot de categorie huwbare mannen behoren. De helm weegt 18 kilo en maakt deel uit van de krachtproef om aan te tonen dat zij nu een man zijn. De helm is bekleed met schapenvacht en voorzien van meeuwenvleugels. Dit zijn natuurlijke materialen die op het eiland te vinden zijn. Meeuwen zijn alomtegenwoordig op Borkum en symboliseren het leven aan de kust en de afhankelijkheid van de zee. Het scheren van de vacht van een schaap om deze te verwerken tot draad en stof kan symbool staan voor de transformatie die de initiant ondergaat, waarbij de oude identiteit wordt afgeworpen en een nieuwe rol wordt aangenomen. Wol wordt ook geassocieerd met onschuld, zuiverheid en het reinigen van zonden of fouten. In de Bijbel wordt wol bijvoorbeeld gebruikt als metafoor voor vergeving, waarbij zonden ‘wit als wol’ worden.

Het masker van het Wiefke is half hond en half wild zwijn. Het wilde zwijn heeft een rijke en vaak dubbele symboliek. Over het algemeen staat het dier symbool voor moed, kracht en vruchtbaarheid, maar ook voor primitieve instincten, wildheid en agressiviteit. In sommige tradities, zoals bij de Kelten, werd de kop van het everzwijn beschouwd als een krachtig amulet dat gezondheid bracht en bescherming bood tegen gevaar. De hond is symbool voor de jacht (op vrouwen in dit geval), maar staat ook symbool voor waakzaamheid, bescherming, loyaliteit en (huwelijks)trouw. De interactie tussen de mannelijke figuren en het Wiefke (en andere vrouwen) is een oud gebruik dat mogelijk verband houdt met het bevorderen van vruchtbaarheid en het beschermen van de gemeenschap. 

De kleding van zowel de Klaasohms als het Wiefke hebben de kleuren rood en wit. Dit zijn de standaardkleuren die horen bij een Sinterklaasviering. De goedheiligman draagt zelf een rode koormantel, een rode mijter en een witte albe. De inwoners van Borkum zijn overwegend protestant. Toch is (de rooms-katholieke) Sint Nicolaas belangrijk voor de eilandbewoners, omdat hij de beschermheilige is van vissers, schippers en zeelieden, maar bijvoorbeeld ook van huwbare meisjes.

Het feest wordt afgesloten met een duik van de Klaasohms en het Wiefke in het publiek vanaf een vier meter hoge zuil. Daar is voor de Klaasohms moed voor nodig, omdat zij vrijwel niets zien. Zij moeten er daarom op vertrouwen dat zij door het publiek zullen worden opgevangen. Het staat symbool voor de eenheid van het eiland. De ‘nieuwe mannen’ worden met hun nieuwe status geaccepteerd en door de eilandgemeenschap opgenomen.

Tot slot nog even dit:

In 2024 kreeg Klaasohm veel kritiek in de Duitse media en werd gepresenteerd als een raar mannenfeest waarbij vrouwen worden mishandeld. Er werd zelfs een petitie gestart om de burgemeester te bewegen het feest te verbieden. Vrouwen uit Borkum benadrukten echter dat zij vrijwillig aan het feest deelnemen en demonstreerden voor behoud van het feest.

De tendens is op dit moment dat extreemlinkse groepen, waaronder ook de media, zich steeds meer gaan afzetten tegen alles wat zij niet begrijpen. Zij doen dit rücksichtslos en zonder enige kennis van zaken. Eerder is het Sunneklaasfeest op Ameland om dezelfde reden in opspraak geraakt en ook het onterechte verband dat wordt gelegd tussen Zwarte Piet en blackface komt hieruit voort. Onbekend maakt onbemind.

Het zou helpend zijn als de onjuiste verklaring dat de traditie symbool staat voor de terugkeer van de mannelijke dominantie op het eiland na maandenlange afwezigheid van de walvisvaarders, waarbij vrouwen door hen met een koehoorn op het achterwerk werden geslagen als een vorm van tuchtiging, van internet wordt verwijderd. Daarnaast zouden Klaasohms zich moeten realiseren dat het brengen van vruchtbaarheid bij de huwbare meisjes te maken heeft met de vruchtbaarmakende werking van de koehoorn en niet met de kracht waarmee wordt geslagen.

Een deel van dit artikel is eerder gepubliceerd als onderdeel van het artikel:

Sunneklaas op Ameland

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.