Ok van Batenburg (1930-2020) wilde van jongs af aan eigenlijk beeldhouwer worden. Hij doorliep echter het CIOS en werd sportleraar. Na zijn pensionering in 1990 zou hij alsnog cursussen in schilderen en boetseren gaan volgen en zich gaan toeleggen op het maken van homo-erotische beelden. Voor die tijd was hij vooral actief als zwemleraar. In 1959 werd Ok van Batenburg door zijn toenmalige zwemvereniging ontslagen. Samen met enkele andere zwemmers richtte hij vervolgens zwemclub Njord’59 in Haarlem op, die in 1982 onderdeel werd van fusievereniging Rapido’82 en sinds 2010 de naam Z(wem)V(ereniging) Haerlem draagt. Njord’59 bestond uit een groep baldadige jongeren, die altijd open stonden voor iets nieuws. Toen iemand het idee opperde om het nieuwe zwemseizoen te openen door op nieuwjaarsdag 1960 in Zandvoort een duik in de zee te gaan nemen, was iedereen dan ook direct voor. Ok van Batenburg voelde zich als trainer verantwoordelijk voor een veilige uitvoering van het plan en besloot om samen met enkele fanatieke leden te gaan proefduiken. Op tweede kerstdag 1959 renden zij de zee in vanaf een stil strandje in Bloemendaal. Vooraf was geregeld dat zij zich na de duik bij een houten hut op het strand konden opwarmen rond een potkachel. De eigenaar van de hut had nog enkele blikken erwtensoep staan en dit beviel zo goed dat besloten werd om ook bij de nieuwjaarsduik erwtensoep te gaan serveren.

De voorgenomen duik op 1 januari werd bekend gemaakt via de pers. Er kwam kritiek vanuit de zwembond en Van Batenburg ontving ook een telefoontje van zijn huisarts die wilde weten of hij gek was geworden. De nieuwjaarsduik ging echter gewoon door en op 1 januari 1960 stonden 38 mannen en vrouwen klaar voor een duik. Zij moesten verplicht meedoen aan een warming up op het strand. In het water moest de groep bij elkaar blijven en er werden tweetallen gevormd, die elkaar in de gaten moesten houden, maar uiteindelijk rende iedereen de Noordzee in om het nieuwe jaar een frisse start te geven. Na die eerste wilde duik deden ze het ook nog een keer voor het publiek en tot slot nog een derde keer voor de fotografen. Daarna was het tijd voor de erwtensoep, die door de moeder van Ok van Batenburg was gemaakt. De nieuwjaarsduik werd een jaarlijks terugkerende gebeurtenis. Zelfs in de extreem koude winter van 1963, op een dag met zware sneeuwstormen, een gemiddelde temperatuur van -8,3 °C en een gevoelstemperatuur van -15,8 °C, ging de nieuwjaarsduik gewoon door. Delen van de Noordzee waren dichtgevroren, maar ondanks de bittere kou rende Ok van Batenburg met zijn groep de zee in. “We liepen erin tot aan onze knieën en ik riep: ‘terug, terug! Laat je niet vallen!’. Je kon helemaal niets doen met je spieren, het was zelfs moeilijk om je benen op te trekken. Dat was een heel intense ervaring.”

Vanaf 1965 werd ook een nieuwjaarsduik gehouden op Scheveningen. Eén van de initiatiefnemers was voormalig marathon- en kanaalzwemmer Jan van Scheijndel (1937-2011), die dat jaar samen met zes bekenden de zee in dook. Net als in Zandvoort was dit het begin van een jaarlijks terugkerend evenement. In de jaren ’90 kwam het nieuwjaarsduiken meer in de belangstelling. Inmiddels is het aantal plaatsen waar een nieuwjaarsduik kan worden gehouden gegroeid tot bijna tweehonderd. Het evenement op Scheveningen is verreweg het grootst. Hier heeft men zelfs een maximumaantal deelnemers moeten instellen. Jaarlijks doen 10.000 mensen mee aan de nieuwjaarsduik op Scheveningen. In heel Nederland wordt het jaarlijkse aantal deelnemers geschat op 30.000 tot 40.000 en daarmee is de nieuwjaarsduik een echte traditie geworden.

In 1998 is Unox ingestapt als organisator en sponsor van de nieuwjaarsduik. Het bedrijf sponsort een groot aantal nieuwjaarsduiken. Er zijn echter ook nieuwjaarsduiken die zelfstandig worden georganiseerd en duiken die op nudistenstranden plaatsvinden. Deelnemers aan een door Unox georganiseerde nieuwjaarsduik dragen verplicht een oranje Unox-muts. Dat is uiteraard een heel goede reclame voor Unox, maar de muts heeft ook een veiligheidsfunctie. De reddingsbrigade heeft hierdoor een beter zicht op de deelnemers en een in het water drijvende muts is reden om direct uit te varen. De oranje muts was geen nieuw verschijnsel. Unox introduceerde de muts in 1997 bij de Elfstedentocht, toen de muts aan het publiek werd uitgedeeld. Na afloop van de nieuwjaarduik is er erwtensoep en soms ook oliebollen en/of warme chocolademelk. In de loop der jaren zijn er wel eens plaatselijke duiken afgelast. Meestal kwam dat omdat (zoetwater)locaties bevroren waren of omdat duiken daar te gevaarlijk was wegens drijvende ijsschotsen. In 2007 was voor het eerst sprake van een massale afgelasting. Door een combinatie van harde wind uit zuidwest tot west en opkomend tij ontstond er een sterke stroming en hoge golfslag, waardoor deelnemers aan nieuwjaarsduiken in zee in gevaar konden komen. Dat jaar werden er daarom uitsluitend nieuwjaarsduiken gehouden in plassen en meren.

In 2021 en 2022 vonden de nieuwjaarsduiken geen doorgang in verband met corona. Unox kwam toen, samen met de Stichting Nieuwjaarsduiken, met de ‘nieuwjaarsduik uit blik‘ als alternatief. Deelnemers konden soepblikken met zeewater bestellen en in de koelkast plaatsen. Door deze op nieuwjaarsdag te openen en over zich heen te gooien, zouden mensen het nieuwe jaar toch een frisse start kunnen geven. Het was een variant op de Ice Bucket Challenge die in 2014 als internetmeme in omloop was. Daarbij werden mensen uitgedaagd om een emmer met ijswater over zich heen te gooien en drie nieuwe mensen uit te dagen om dit ook te doen. Er diende binnen 24 uur een filmpje online te worden gezet waarop de uitvoering zichtbaar was. Wie daar geen gehoor aan wilde geven, diende een donatie te doen aan de Stichting ALS.

Hoewel de nieuwjaarsduik een echte traditie is geworden in Nederland, ligt de oorsprong ergens anders. In Noord-Europa en in Rusland is een korte onderdompeling in ijskoud water een vast onderdeel van de sauna- (in Rusland banya-)traditie. In Rusland is ijszwemmen al een eeuwenoude traditie. De oudste vermeldingen gaan terug tot 1525. Er zijn ijszwemverenigingen, die ‘Walrus clubs‘ worden genoemd, en gedurende de hele winter actief zijn. Leden van zo’n club worden ‘walruses‘ genoemd, in het Russisch ‘Morzhi‘. Een redelijk nieuw verschijnsel zijn de epifanie-duiken. Op de eerste zondag na Driekoningen, dat volgens de Juliaanse kalender van de Russisch Orthodoxe Kerk op 19 januari valt, wordt de doop van Jezus gevierd door drie keer een duik te nemen in een in de vorm van een kruis gehakt wak in het ijs. Dit gebruik was bekend voor de Oktoberrevolutie in 1917 en heeft in de jaren ’90, na de val van de Sovjet Unie, een comeback gemaakt.

Bron: en.wikipedia.org

Het mag daarom geen verbazing wekken dat de eerste ijszwemmer in Amerika een Russische immigrant was. Louis Sugarman uit Little Falls, New York, kreeg in de jaren 1890 wereldwijde aandacht door dagelijks in de Mohawk rivier te duiken, zelfs bij temperaturen van -31 °C. Hij verkreeg hierdoor de bijnaam ‘the human polar bear‘, de menselijke ijsbeer. In 1903 werd in Coney Island, New York, de ‘Coney Island Polar Bear Club‘ opgericht. De leden zwemmen van november tot en met april elke zondag in de Atlantische Oceaan. Sinds de oprichting organiseren zij ook een nieuwjaarsduik, de ‘Polar Bear Plunge‘, waaraan iedereen kan meedoen. In South Boston, Massachusetts, is winterzwemmen ook al heel lang populair, volgens zeggen al sinds 1865. Hier werd het winterzwemmen geïntroduceerd door immigranten uit Scandinavië. In 1902 werd zwemclub ‘L Street Brownies‘ opgericht door bezoekers van het L Street Badhuis. Zij zwemmen het hele jaar door in zee. Daardoor zouden zij het hele jaar een bruine kleur hebben, wat de verklaring voor hun naam zou zijn. Zij zijn bij het publiek echter vooral bekend door de nieuwjaarsduiken. Hoewel de leden van de L Street Brownies waarschijnlijk al nieuwjaarsduiken organiseerden in de 19e eeuw, is een foto die in 1904 door een toevallig aanwezige fotograaf werd gemaakt het eerste bewijs van een nieuwjaarsduik. Om die reden wordt de nieuwjaarsduik van de Coney Island Polar Bear Club in 1903, doorgaans genoemd als de eerste georganiseerde nieuwjaarsduik.

Ook in Vancouver, Canada, bestaat de nieuwjaarsduik al veel langer dan in Nederland. Hier was het de Griekse immigrant Peter Pantages die in 1920 de eerste Polar Bear Swim organiseerde. Peter was in 1907 vanuit Andros naar Vancouver gekomen. Hij werkte de eerste jaren bij zijn oom in het Vancouver Pantages Theatre en begon in 1911 een café-restaurant dat hij, met een speelse verwijzing naar zijn naam, café Peter Pan noemde. Zowel het theater als het café-restaurant waren gelegen bij English Bay en Peter Pantages maakte er een gewoonte van om meerdere keren per dag een duik te nemen in de zee. Hij verzamelde al snel een groep van negen mannen om zich heen die hem regelmatig gingen vergezellen bij het zwemmen. Dit waren ook de eerste leden van de ‘Polar Bear Club‘. Het verhaal gaat dat Peter de mannen op 1 januari 1920 uitnodigde voor een nieuwjaarsborrel in zijn café en hen toen uitdaagde om gezamenlijk in zee te springen. Het werd een jaarlijks evenement en inmiddels nemen elk jaar zo’n 2.500 mensen deel aan de nieuwjaarsduik in Vancouver. De Polar Bear Club werd na het overlijden van Peter Pantages voortgezet door een neef en inmiddels is Lisa Pantages, de kleindochter van Peter, de voorzitter van de club.

Voor het schrijven van dit artikel heb ik gebruik gemaakt van de volgende bronnen:

  • Metro – Nieuwjaarsduik? Die bedacht deze man – Bianca Brasser, 2016;
  • Historiek.net – De Nieuwjaarsduik, een frisse start – Nationaal Historisch Museum, 2021;
  • Nieuwjaarsduik.info – Een overzicht van de Nieuwjaarsduiken in Nederland – Tjipke Tasma, 2022;
  • Wikipedia Engels – Polar bear plunge – last edited november 2022;
  • EveLazarus.com – Peter Pantages and the Polar Bear Swim – Eve Lazarus, 2020;
  • Daily Hive – The history of Peter Pantages and the Vancouver Polar Bear Swim – Lindsay William-Ross, 2016;
  • Het Parool – Geen nieuwjaarsduik Scheveningen – ANP, 2007;
  • Het Parool – 5 nieuwjaarsduiken afgelast door winterweer – ANP, 2010;
  • Adformatie – De Unox-muts bestaat 25 jaar – Susanne van Nierop, 2022.

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.