In het jaar 496 riep paus Gelasius 14 februari uit tot de dag van de heilige Valentijn. Hij stelde dat Valentijn iemand was ´die terecht door mensen mag worden vereerd, maar wiens daden slechts aan God bekend zijn´. Diverse bronnen melden dat de verering van Sint Valentijn hiermee de plek innam van de Lupercalia, een (pre-)Romeins vruchtbaarheidsfeest dat van 13 tot 15 februari werd gevierd en ook populair was bij de christenen. Tijdens dit feest trokken de mannen de naam van een willekeurige vrouw uit een pot en samen vierden zij het feest. Priesters renden naakt of halfnaakt rond met riemen van geitenvel. Hiermee geselden zij de vrouwen om hen vruchtbaarheid te geven. Uiteraard kwamen er uit de feestviering vele verliefde stelletjes voort. Het is een feit dat paus Gelasius l de viering van de Lupercalia heeft verboden, maar de verering van Valentinus staat daar volledig los van. Een verband tussen Sint Valentijn en de liefde is pas voor het eerst gelegd in de veertiende eeuw, 900 jaar na het verbod op de viering van de Lupercalia.
Dat gebeurde in het gedicht Parliament of Fowls van Geoffrey Chaucer (1343 – 1400). Er wordt verondersteld dat Chaucer dit gedicht schreef ter gelegenheid van de onderhandelingen over het huwelijk tussen koning Richard ll van Engeland en Anna van Bohemen, de dochter van keizer Karel lV van het Heilige Roomse Rijk. Het gedicht moet dan geschreven zijn in 1382. In het gedicht zit de verteller te lezen in de Somnium Scipionis (de droom van Scipio) van Cicero, in de hoop er iets van te leren. De Somnium is het zesde en laatste deel van de Re Publica, een dialoog over Romeinse politiek. Scipio Aemilianus vertelt hierin over zijn droom waarin hij naar het hiernamaals reist om met zijn overleden (groot)vader Scipio Africanus te spreken. Vanuit het hiernamaals ziet Scipio de aarde en leert dat Carthago door hem onderworpen zal worden, maar dat hem in Rome nog veel beproevingen staan te wachten. De verteller in het gedicht van Chaucer valt tijdens het lezen van de Somnium Scipionis in slaap. In zijn droom verschijnt Scipio Africanus die hem begeleidt naar de tempel van Venus, de Romeinse godin van de liefde. Als zij weer buiten komen, blijkt de natuur een vergadering van vogels bijeen te hebben geroepen, waar zij in de gelegenheid worden gesteld om een partner te kiezen. Chaucer dicht hier: ´For this was on Seynt Volantynys day, whan euery bryd comyth there to chese his make´ (Want dit was op Sint Valentijnsdag, als elke vogel daar zijn partner komt kiezen). Drie mannelijke adelaars blijken hun keuze te hebben laten vallen op hetzelfde vrouwtje, wat tot protesten leidt van de vogels van lagere stand. Er volgt een verhit debat, waarna de natuur de vrouwelijke vogel op haar verzoek het recht toekent om haar keuze nog een jaar uit te stellen. Daarna wordt de verteller wakker, pakt de Somnium Scipionis en gaat verder met lezen. Mogelijk vond Chaucer de 16-jarige koning en de 15-jarige prinses nog te jong om te trouwen of refereerde hij aan de politieke onrust in die tijd. Veel heeft zijn gedicht niet geholpen, want Richard trouwde in 1382 met Anna. Zij stierf kinderloos in 1384, waarna Richard in 1396 trouwde met Isabella van Valois. In het jaar 1400 zou koning Richard overlijden op, jawel, 14 februari. Voor dit artikel is echter slechts van belang dat Chaucer als eerste Valentijnsdag noemde als de dag om een liefdespartner te kiezen.
Rond 1400 begonnen edellieden elkaar op 14 februari liefdesbrieven, gedichten en zelfgemaakte kaarten te sturen. Het British Museum is in het bezit van een Valentijnskaart uit die periode. Het oudst bekende Valentijnsgedicht werd in 1416 geschreven door Charles d´Orléans (1394-1465). Karel van Orléans was hertog van Orléans en Frans troonpretendent uit het huis Valois. Op zijn twaalfde trouwde hij met zijn zeventienjarige nichtje Isabella van Valois, weduwe van de hierboven al genoemde Engelse koning Richard ll. Isabella overlijdt echter op haar negentiende bij de geboorte van hun dochter Johanna. In 1410 trouwt Charles vervolgens met de pas elfjarige Bonne d´Armagnac en met haar voelt de kunstzinnige Charles zich voor het eerst gelukkig. De slag bij Azincourt in 1415 was voor de Fransen het begin van de zwaarste crisis tijdens de 100-jarige oorlog. Meer dan duizend Franse edellieden werden als krijgsgevangene afgevoerd naar Engeland. Ook Charles werd gevangen genomen en omdat hij troonpretendent van Frankrijk was, verbood de Engelse koning zijn vrijkoop door losgeld. In gevangenschap begint Charles met het schrijven van gedichten, waarvan er veel gaan over zijn liefde voor Bonne.
Je suis desja d´amour tanné, (Je suis déjà d´amour tanné,)
Ma tres doulce Valentinée, (Ma très douce Valentinée,)
Car pour moi fustes trop tart née, (Car pour moi fûtes trop tard née,)
Et moy pour vous fus trop tost né. (Et moi pour vous fus trop tôt né.)
Dieu lui pardoint qui estrené, (Dieu lui pardonne qui estrené,)
M´a de vous, pour toute l´année. (M´a de vous, pour toute l´année.)
Je suis desja d´amour tanné, (Je suis déjà d´amour tanné,)
Ma tres doulce Valentinée, (Ma très douce Valentinée,)
Bien m´estoye suspeconné, (Bien m´étais suspeçonné,)
Qu´auroye telle destinée. (Qu´aurais telle destinée.)
Ains que passast ceste journée, (Ainsi que passât ceste journée,)
Combien qu´Amours l´eust ordonné. (Combien qu´Amours l´eût ordonné.)
Je suis desja d´amour tanné, (Je suis déjà d´amour tanné,)
Ma tres doulce Valentinée. (Ma très douce Valentinée.)
In het Nederlands:
Ik ben reeds ziek van liefde,
Mijn zeer geliefde Valentijn,
Want jij bent voor mij te vroeg geboren,
En ik werd voor jou te laat geboren.
God vergeef hem die mij vervreemd,
heeft van jou voor een heel jaar.
Ik ben reeds ziek van liefde,
Mijn zeer geliefde Valentijn,
Als ik zou hebben vermoed,
Dat dit mijn lot zou zijn,
Naarmate deze dag is verstreken,
Hoeveel liefde hadden wij elkaar dan gegeven,
Ik ben reeds ziek van liefde,
Mijn zeer geliefde Valentijn.
Charles verbleef uiteindelijk 25 jaar in gevangenschap. Toen hij werd vrijgelaten was Bonne al overleden en zij heeft zijn gedichten voor haar nooit gelezen. Bij zijn vrijlating bedong Filips de Goede dat Charles zou trouwen met Maria van Kleef, de kleindochter van Jan zonder Vrees. Charles en Maria kregen drie kinderen, onder wie Louis, de latere koning Lodewijk Xll van Frankrijk.
In februari 1477, schrijft Margery Brews een brief aan haar verloofde John Paston. De brief maakt deel uit van één van de grootste collecties privé-correspondentie uit de 15e eeuw. De collectie is in het bezit van de British Library en is bekend als ´the Paston Letters´. In de brief noemt Margery haar verloofde ´my ryght welebeloued Voluntyne´, my right well-beloved Valentine. Ze schrijft dat ze er naar verlangt om van hem te horen en dat haar lichaam en haar hart niet in goede doen zijn totdat ze bericht van hem heeft ontvangen. Vervolgens schrijft zij dat haar moeder getracht heeft om haar vader te overtuigen om haar een hogere toelage te geven, maar dat dit niet is gelukt en vervolgt met: ´Yf that ye loffe me as Itryste verely that ye do ye will not leffe me therfor´, als je van me houdt, zoals ik oprecht vertrouw dat je doet, zal je me hiervoor niet verlaten. En: ´Myne herte me bydds ever more to love yowe truly´, mijn hart bidt steeds meer om echt van jou te houden. De brief heeft een ander licht geschenen op relaties van mensen uit de hogere standen, omdat we geneigd zijn te denken dat dergelijke huwelijken destijds vooral uit berekening werden gesloten, maar is vooral bekend als de eerste (bewaard gebleven) Engelstalige Valentijnsbrief.
Een eeuw later komen we Valentijnsdag tegen in twee werken van William Shakespeare. In de komedie ´A Midsummer Night´s Dream´ (1596) verwijst hij twee keer naar het gedicht van Geoffrey Chaucer. Theseus vindt Lysander, Demetrius, Helena en Hermia slapend op een bloembed in het bos. Hij laat hen wekken door op jagershoorns te blazen en begroet hen met: ´Good morrow, friends. Saint Valentine is past: begin these wood-birds but to couple now?´. In dezelfde scène, de openingsscène van akte 4, vinden we later ook de tekst: ´Saint Valentine is past, on Valentine´s Day, the fourteenth of February, birds were supposed to pair for the season´.
In ´The Tragedy of Hamlet, Prince of Denmark´ (1601) gaat akte 4 scène 5 over een gebeurtenis op Valentijnsdag, die uiteindelijk zal leiden tot de zelfmoord van Ophelia.
Ophelia zingt:
Tomorrow is Saint Valentine´s Day,
All in the morning betime,
And I a maid at your window,
To be your Valentine.
(Morgen is het Valentijnsdag, en vroeg in de ochtend, ben ik het meisje dat onder jouw raam staat, om jouw Valentijn te zijn)
Then up he rose, and donned his clothes,
And dupped the chamber door,
Let in the maid that out a maid,
Never departed more.
(Hij stond op en kleedde zich aan en deed de deur van zijn kamer open, hij liet het meisje binnen en toen ze weer weg ging, was ze geen maagd meer)
Ophelia zegt dat ze er een eind aan maakt als Hamlet niet met haar trouwt en zingt:
By Gis and Saint Charity,
Alack, and fie, for shame!
Young men wil do ´t, if they come to ´t,
By Cock, they are to blame.
(In naam van Jezus en barmhartigheid, mijn hemel wat een schande, dit is wat jongemannen doen als ze de kans krijgen, mijn God, het is hun schuld)
Ophelia zegt: ´Before you tumbled me, you promised me to wed´ (voordat je met me naar bed ging, heb je beloofd om met me te trouwen),
Waarop Hamlet antwoordt: ´So would I ha´done, by yonder sun, An thou hadst not come to my bed´ (dat zou ik ook gedaan hebben, dat zweer ik, als je niet met mij naar bed was gegaan).
Ophelia wordt kort hierna dood aangetroffen. Ze is verdronken.
De hoogste tijd om te gaan vaststellen wie nu eigenlijk die Sint Valentijn was en waarom hij in verband wordt gebracht met de liefde. In de hagiografie, de levensbeschrijving van heiligen, worden twee Valentijns genoemd die gestorven zijn op 14 februari. De een was priester in Rome en de ander bisschop van Interamna (het huidige Terni in Umbrië, Italië), die beiden werden begraven op de christelijke begraafplaats langs de Via Flaminia bij Rome. In de Katholieke Encyclopedie wordt nog een derde Valentijn genoemd. Deze Valentijn was werkzaam in Afrika, waar hij werd vermoord. Verder is over hem niets bekend, zodat we hem kunnen uitsluiten als naamgever van de Valentijnsviering. In de Roman Martyrology, de officiële lijst van erkende heiligen van de katholieke kerk, wordt slechts één heilige met de naam Valentinus genoemd. De priester uit Rome en de bisschop van Terni leefden in dezelfde tijd, stierven in dezelfde tijd, kwamen uit nabijgelegen regio´s, zijn allebei op 14 februari overleden en allebei begraven langs de Via Flaminia. Mogelijk is daarom sprake van één persoon. Er is niet veel meer over deze Valentijn bekend dan dat hij rond het jaar 270 tijdens de christenvervolgingen onder keizer Claudius ll Gothicus is terechtgesteld. Uiteraard zijn er wel legenden bekend, die moeten verklaren waarom Valentijn de status van heilige heeft verkregen.
Volgens overlevering bestond er in de derde eeuw een keizerlijke verbod om te trouwen voordat de dienstplicht was vervuld. Keizer Claudius ll geloofde dat getrouwde soldaten meer moeite zouden hebben om uitgezonden te worden, omdat zij dan lange tijd hun vrouw en gezin moesten missen, en dat ongetrouwde soldaten ook eerder bereid zouden zijn om op het slagveld te sterven. Valentinus weigerde om die wet uit te voeren en bleef het huwelijk van jonge koppeltjes in het geheim inzegenen. Hij werd echter verraden en gearresteerd. Als belangrijk man diende Valentijn zich bij de keizer zelf te verantwoorden. Hij toonde hier echter geen berouw, maar zei dat de liefde alles overwon en trachtte om Claudius te bekeren tot het christelijk geloof. De keizer was hierdoor beledigd en veroordeelde Valentijn tot de doodstraf, die zou worden uitgevoerd op 14 februari van het jaar 269. In afwachting van zijn terechtstelling werd Valentijn in de kerker gegooid, waar hij werd gemarteld. Hij voerde lange gesprekken met Asterius, zijn cipier, die hem vertelde over zijn blinde dochter. Op de avond voor zijn onthoofding overhandigde Valentijn aan Asterius een brief voor zijn dochter. Toen het meisje na de terechtstelling de brief in handen kreeg, kon zij direct weer zien. Op het briefje stond geschreven: van jouw Valentijn.
Als we deze overlevering nader bekijken, blijft er weinig over wat waar gebeurd zou kunnen zijn. Marcus Aurelius Valerius Claudius Augustus, bekend als keizer Claudius ll, was Romeins keizer van 10 mei 268 tot januari 270. Hij had een militaire achtergrond en heeft zich tijdens zijn bewind als keizer vooral bezig gehouden met oorlogsvoering. Er is echter geen enkele historisch bewijs dat er een verbod heeft bestaan om te trouwen voordat de dienstplicht was vervuld. De christenvervolging had in zijn regeerperiode geen prioriteit en het is nauwelijks aannemelijk te maken dat Valentijn zich persoonlijk bij de keizer heeft moeten verantwoorden. Claudius voerde namelijk zelf zijn troepen aan en was vrijwel nooit in Rome. De rest van de Valentijnslegende is een veel latere toevoeging en slechts bedoeld om zijn status als martelaar en als heilige te verklaren.
- Hij vond de liefde belangrijker dan een keizerlijke wet moet gelezen worden als: hij was een barmhartige man;
- Hij heeft geprobeerd de Romeinse keizer te bekeren tot het christelijk geloof en is daarvoor gemarteld en ter dood veroordeeld: hij was een ware christen en geloofsverkondiger en is als martelaar gestorven;
- De blinde dochter van Asterius kon na ontvangst van een brief van Valentijn weer zien: hij heeft postuum een wonder verricht en is daarom heilig verklaard;
- Hij is onthoofd op 14 februari: deze datum is aan hem gewijd.
Eigenlijk weten we niets met zekerheid over Valentijn. Het is niet eens zeker of hij daadwerkelijk heeft bestaan. Zijn faam heeft hij slechts te danken aan legendarische vertellingen. Bij de hervorming van de liturgische kalender in 1969 is Sint Valentijn daarom als officiële heilige geschrapt. Hij staat nog steeds als heilige vermeld, maar zijn gedachtenis is niet meer verplicht. Hetzelfde lot ondergingen ook onder meer Sint Nicolaas, Sint Christoffel en Sint Barbara.
Waarschijnlijk is de Dag van de Liefde vooral in februari geplaatst als voorbode van de lente en is 14 februari een willekeurig gekozen datum. Traditioneel is de lente verbonden aan vruchtbaarheid. Het is de tijd waarin de gewassen beginnen te groeien, vogels gaan nestelen en jongvee wordt geboren en was vroeger tevens de periode waarin duidelijk werd welke vrouwen er tijdens de winterperiode in waren geslaagd om zwanger te geraken en de periode waarin de nieuwe volwassenen op zoek gingen naar een partner. Dit vinden we ook terug in onze volksgebruiken. Denk daarbij aan de eieren bij Pasen, maar vooral aan (bijna) verdwenen volksgebruiken als het dansen rond de meiboom en de verkiezing van een Pinksterbruid. Hier komen ook uitdrukkingen vandaan als ´lentekriebels´ en ´vlinders in de buik´.
Voor het schrijven van dit artikel heb ik gebruik gemaakt van de volgende bronnen:
- Historiek.net, Geschiedenis van Valentijnsdag – 2019
- IsGeschiedenis.nl, Oorsprong van Valentijnsdag
- Katholiek Gezin, St. Valentijn, Heilige van de Liefde – pastoor Andy Penne
- Meertens KNAW, Valentijn (old)
- History.com, Valentine´s Day facts – 2019
- Reader´s Digest, History of Valentine´s Day – Claire Nowak
- Good Housekeeping, 14 fascinating Valentine´s Day facts – 2019
- Wikipedia (Engels), Valentine´s Day
- Wikipedia (Engels), Saint Valentine
- Wikipedia (Engels), Parlement of Foules
- Wikipedia (Engels), Somnium Scipionis
- Wikipedia (Engels), Claudius Gothicus
- British Library, The Parliament of Fowls – 1382
- British Library, Valentine´s Day love letter from Margery Brews to John Paston – 1477
- BBC News, First Valentine: Lasting legacy of 500-year-old Love – Anna Browning, 2011
- Sparknotes.com, Hamlet
- Segadicanto, 3 chansons de Charles d´Orléans – laatst bijgewerkt in 2020
- Gutenberg, Poésies de Charles d´Orléans – Par. J. Marie Guichard, 1842
©Bert van Zantwijk
Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.
Bert van Zantwijk 