Elsje Fiederelsje, zet je klompjes bij ’t vuur
Moeder bakt pannekoeken, maar het meel is zo duur
Tingelingelinge pannekoek, stroop met rozijnen
Tingelingelinge pannekoek, kom op bezoek!
Op internet circuleert de onzinverklaring dat Elsje Fiederelsje zou gaan over een tippelaarster. Fiederelsje zou verwijzen naar fietern of fiedern dat Gronings is voor geslachtsgemeenschap hebben. Elsje komt terug van haar werk en kan nu bij het vuur zitten om weer warm te worden. De meel voor de pannenkoeken is duur betaald met haar lichaam. Omdat ze deze nacht goed heeft verdiend, kunnen er deze keer pannenkoeken worden gebakken met stroop en rozijnen, maar daarna is er wel weer behoefte aan een nieuwe klant die voor inkomsten zorgt.
In de late middeleeuwen en in de 17e en 18e eeuw werden er inderdaad veel liedjes geschreven voor volwassenen die over geslachtsgemeenschap gingen. Dergelijke liedjes werden graag gezongen bij bruiloften en bij andere feesten waar veel drank werd genuttigd. Sommige van die liedjes worden nu gezongen door kinderen. Op deze website hebben we al diverse liedjes besproken die eigenlijk niet voor kinderen geschikt zijn of die zijn voortgekomen uit volksliedjes die een zeer seksueel getinte tekst hadden. Maar dat geldt zeker niet voor Elsje Fiederelsje. Dat lied is namelijk nog helemaal niet zo oud. Het is een lied uit het begin van de vorige eeuw, in de jaren ’50 bewerkt door Herman Broekhuizen, een bekende schrijver van kinderliedjes. In de oorspronkelijke versie kwam de naam Elsje Fiederelsje niet voor, zodat de verklaring over de afleiding van het woord fiedern aantoonbaar onjuist is. Herman Broekhuizen wordt vaak ten onrechte vermeld als de schrijver van Elsje Fiederelsje.
In 1929 werd het AVRO’s kinderkoor opgericht onder leiding van Jacob Hamel. Elke dinsdag rond 17.00 uur was er een uitzending van het kinderkoor op de radio. Er verschenen boekjes en lp’s met liedjes die door het koor werden gezongen. In mei 1940, meteen na de Duitse bezetting, werd de joodse Jacob Hamel door de AVRO ontslagen. Drie jaar later, op 6 juli 1943, werd Hamel met zijn vrouw vanuit Westerbork weggevoerd naar het vernietigingskamp Sobibór in Polen, waar zij op 9 juli aankwamen en dezelfde dag werden vermoord. Een andere bekende AVRO-medewerker, sportverslaggever Han Hollander, zat ook bij dit transport en onderging hetzelfde lot. Na de oorlog werd het kinderkoor voortgezet en omgedoopt in het Kinderkoor Jacob Hamel. Dirigent was vanaf dat moment de toen 24-jarige Herman Broekhuizen. Hij was opgeleid tot onderwijzer en studeerde muziek aan het conservatorium. Tot in de jaren ’80 verschenen er onder zijn leiding vele singles en lp’s van het kinderkoor Jacob Hamel. De platen bevatten traditionele kinderliedjes, maar ook veel kinderliedjes die geschreven of bewerkt waren door Herman Broekhuizen.
Vanaf 1946 maakt Herman Broekhuizen, samen met Lily Petersen en pianist Arie Snoek, ook bijna dertig jaar lang het radioprogramma Kleutertje Luister voor de AVRO. In dit programma werden verhaaltjes verteld en liedjes gezongen met kinderen. Herman Broekhuizen maakte ontelbare liedjes voor het programma. Een aantal daarvan groeiden uit tot evergreens, zoals ‘Opa bakkebaard’ en ‘Helikopter, helikopter’. In 1953 richtte hij de Miniatuur Jeugd Omroep Nederland (Minjon) op voor de AVRO. Hier konden jongeren onder professionele begeleiding zelf radioprogramma’s maken.
Het lijkt me duidelijk dat Herman Broekhuizen geen teksten zou schrijven voor Kinderkoor Jacob Hamel of voor Kleutertje Luister over een tippelaarster. Mogelijk verwijst hij met de tekst naar het plattelandsgebruik om pannenkoeken te bakken als de vriend van een dochter voor de eerste keer op zondag was uitgenodigd om mee te eten. Kreeg de jongeman een dikke pannenkoek, gemaakt van dik beslag met smaakmakers als rozijnen en stroop, dan was hij in de smaak gevallen bij de familie. Elsje wordt verteld thuis te blijven, want haar vriend is uitgenodigd om te komen eten. Moeder gaat voor hem een dure pannenkoek maken met stroop en rozijnen, de jongen is dus goedgekeurd. En dan gaat de bel.
Het is echter veel aannemelijker dat er helemaal geen achterliggende gedachte bij het lied is. Fiederelsje is dan gewoon een koosnaam voor Elsje, zoals Janneman dat is voor een jongen met de naam Jan. Moeder bakt pannenkoeken omdat dat lekker en herkenbaar is voor kinderen. ‘Maar het meel is zo duur’ zijn in dat geval gewoon lekkere korte klanken en ‘duur’ rijmt op vuur. Tingelingelinge heeft dan niets met een bel te maken, maar is gewoon een klank waarvan Herman Broekhuizen graag gebruik maakte zoals hij bijvoorbeeld ook bij ‘Tierelierelier, wat ga je kopen’, ‘Timpe tampe tovenaar’, ‘Tikke takke regen’ en ‘Zwarte Piet wiede wiede wiet’ deed. En de laatste zin: welk kind wil er nou niet op bezoek komen als er pannenkoeken worden gebakken? Herman Broekhuizen kan ons helaas niet meer vertellen of er een achterliggende gedachte bij het lied was. Hij overleed in 2012 op 89-jarige leeftijd.
In de oudst bekende tekst kwamen de laatste twee regels niet voor. Dit zijn waarschijnlijk toevoegingen van Herman Broekhuizen. De tekst luidde:
Hansje piele gansje zet ’t klompje bij ’t vuur
Moeder maakt een papje, want het brood is te duur
De tekst moet afkomstig zijn uit het oosten van het land. Een pielgans was in Gelderland en Overijssel de benaming voor een jonge gans. Uit dezelfde periode stammen ook andere versies, waarin sprake is van Heintje Colebijntje, Heintje Colombijntje of Heintje Colbijntje. In deze versies bakt moeder geen pannenkoeken, maar koekjes. Een colombijntje was een koekje, dat vooral bij kleine kinderen geliefd was. Tot slot komt er ook nog een variant voor met Jensken Fiedeldensken, dat stamt uit dezelfde periode als Elsje Fiederelsje. De naam zou een koosnaampje kunnen zijn voor een meisje dat altijd danst. Fiedeldenske is Limburgs voor de fiedeldans, een verbastering van Sint-Vitusdans. Dit verwees oorspronkelijk naar een ziekte die gekenmerkt werd door hallucinaties en schokkerige en dansende bewegingen van het gelaat en de ledematen en werd daarom ook wel de dansplaag genoemd. Het is aannemelijk dat Herman Broekhuizen de naam Jensken Fiedeldensken heeft gewijzigd in Elsje Fiederelsje en de laatste twee regels heeft toegevoegd. Aan hem komt in elk geval de eer toe het liedje algemene bekendheid te hebben gegeven.
©Bert van Zantwijk
Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.
Bert van Zantwijk 