De hierboven afgebeelde wereldkaart kennen we allemaal. De kaart is in 1569 vervaardigd door de Vlaamse cartograaf Gerard de Kremer, die in 1512 in Rupelmonde werd geboren. Rupelmonde was destijds een kleine zelfstandige stad, gelegen aan de monding van rivier de Rupel, en is sinds 1977 een deelgemeente van de gemeente Beveren-Kruibeke-Zwijndrecht in de provincie Oost-Vlaanderen. De naam de Kremer, soms ook gespeld als cremer, cramer of kramer, verwijst naar een verkoper die op de markt stond (marktkramer) of een verkoper die langs de deuren ging met zijn waren (marskramer). Gerard de Kremer gebruikte voor zijn wetenschappelijke werk de naam Gerard Mercator Rupelmundanus. Mercator is het Latijnse woord voor handelaar. Gerard Mercator Rupelmundanus betekent dus Gerard de Kremer van Rupelmonde. De wereldkaarten die door hem zijn vervaardigd worden Mercatorkaarten genoemd.

Het is onmogelijk om het bolvormige oppervlak van de aarde tweedimensionaal op een plat vlak af te beelden zonder dat er vervormingen optreden. Bij het weergeven van een kaart, heb je te maken met oppervlakte, vorm, hoek en afstand. Een kaart in een plat vlak kan slechts een van deze eigenschappen tegelijk correct afbeelden. Correctie van een van die eigenschappen, leidt direct tot vervorming van de overige eigenschappen. Kijk maar eens naar de voetbal hieronder en bedenk dat de zwarte vlakken in werkelijkheid allemaal identiek zijn. Door de kromming van de bal zijn de zwarte vlakken aan de buitenzijde vervormd. Daarnaast heeft de bal ook nog een andere kant die op dit plaatje niet zichtbaar is.

Gerard Mercator bedacht een methode om beide zijden van een bol gelijktijdig zichtbaar te maken en tevens de vorm van de vlakken te behouden. Hij maakte een rechthoekige wereldkaart door een cilinder over een wereldbol te plaatsen en de wereldkaart op de cilinder te projecteren. Omdat de lengtegraden hierbij constant zijn, maar de breedtegraden vanaf de evenaar zowel naar boven als naar beneden aflopend zijn, werd een correctie toegepast om de onderlinge verhouding tussen de afstand van een lengtegraad en een breedtegraad kloppend te houden. Hierdoor werden landen die verder van de evenaar verwijderd waren steeds meer uitvergroot. Gerard Mercator maakte zijn kaarten echter voor de zeevaart. Het was de tijd waarin de VOC en de Britse East India Company werden opgericht en ook Spaanse en Portugese handelsschepen en lokale handelaren uit Azië intensief de zeeën bevoeren. Voor Mercator was het daarom het belangrijkste dat op zijn kaart de hoeken tussen verschillende landen correct waren, omdat daarmee de kompasrichtingen op de kaart met de werkelijkheid overeenstemden. Hoewel de kortste route tussen twee punten door de kromming van de aarde een licht gebogen lijn is op een Mercatorkaart, maakte de kaart het voor schepen wel mogelijk om te navigeren door een rechte lijn tussen begin- en eindpunt te trekken en vervolgens de koers te bepalen door de hoek tussen die lijn en de evenaar te meten. Voor een lange oceaanoversteek zal een zeeman vervolgens altijd een grootcirkelcorrectie toepassen op de Mercatorprojectie om de kortste route te bepalen.

Gerard Mercator werkte de rest van zijn leven aan een wereldatlas met 120 kaarten. In 1585 publiceerde hij een kaartenboek met 51 kaarten, in 1589 gevolgd door nog eens 22 kaarten. In 1594 overleed hij echter, voordat hij zijn wereldatlas had kunnen voltooien. Een jaar na zijn dood publiceerde zijn zoon nog een aanvulling met 34 kaarten, waarvan er 29 door Gerard Mercator waren gemaakt, maar de wereldatlas van Mercator is nooit volledig gepubliceerd. Door de Europese maritieme expansie werd de Mercatorprojectie eeuwenlang de wereldwijde standaard voor kaartenmakers. Er zijn door de eeuwen heen vele alternatieven voor Mercator gekomen, zoals Gall-Peters, Winkel-Tripel en Robinson. Al deze projecties hebben echter hun eigen tekortkomingen, want wat het een corrigeert, vervormt het ander.

In de eerste decennia van de 19de eeuw deden schoolwandplaten hun intrede, waarbij gebruik werd gemaakt van Mercatorkaarten. In 1857 werd aardrijkskunde een verplicht vak. Uiteraard werd tijdens de topografielessen niet verteld dat de verhouding tussen de diverse gebieden niet overeenkwam met de werkelijkheid, want dat wisten de schoolmeesters en -juffen waarschijnlijk zelf ook niet. Het gevolg is dat veel mensen al sinds de lagere school een verkeerd beeld hebben voorgeschoteld gekregen van de wereld. Sommige schoolatlassen en eenvoudige wereldkaarten gebruiken de Mercatorprojectie nog steeds. Dat komt vooral omdat hij vertrouwd en makkelijk te lezen is. In de zeevaart, bij TomTom en in de mobiele app van Google Maps, waar een richtinggetrouwe weergave noodzakelijk is, worden de Mercatorkaarten ook nog steeds gebruikt.

Op een Mercatorwereldkaart worden landen ter hoogte van de evenaar correct weergegeven, terwijl andere landen worden uitvergroot. Hoe dichter naar de polen, hoe groter de uitvergroting. Gebieden die door de evenaar worden doorsneden, zoals Afrika, Indonesië, Malediven, Brazilië, Colombia en Ecuador, lijken hierdoor kleiner dan ze in werkelijkheid zijn. Hoe groot die uitvergroting is, blijkt als we het dicht bij de Noordpool gelegen Groenland vergelijken met Afrika, dat door de evenaar wordt doorsneden. Door de uitvergroting lijkt Groenland op een Mercatorkaart bijna net zo groot als Afrika, terwijl Afrika in werkelijkheid veertien keer zo groot is. Groenland is zelfs nog iets kleiner dan Congo-Kinshasa, een van de landen in Centraal-Afrika. Amerika, Canada en Rusland worden buitenproportioneel groot weergegeven en ook Europa is in werkelijkheid kleiner dan het op de Mercatorkaart lijkt te zijn. Hoe de verhoudingen werkelijk liggen? Amerika, Europa, China, India en Japan hebben samen een kleiner oppervlakte dan Afrika.

Klimatologen hebben in het verleden gebruik gemaakt van de Mercatorkaart om de wereldwijde temperatuurstijging in beeld te brengen. De temperatuurstijging is altijd het grootst nabij de poolgebieden. Omdat die gebieden op de Mercatorkaart extreem worden uitvergroot lijken de gevolgen van een temperatuurstijging op deze kaart veel groter dan ze in werkelijkheid zijn. Het kan niet worden uitgesloten dat veel klimaatactivisten zich hebben laten misleiden door die kaart. Dat neemt niet weg dat in 2015 in Parijs bij een internationaal klimaatakkoord is overeengekomen de wereldwijde opwarming van de temperatuur op aarde te beperken tot 1,5 tot 2 graden Celsius. Op dit moment zit Nederland al op 2 graden opwarming en Duitsland zelfs op 2,5 graden. De wereldwijde opwarming zit echter nog onder 1,5 graden, omdat zeeën en oceanen, die 71% van het aardoppervlak omvatten, ontzettend veel warmte hebben gebufferd.

De Verenigde Staten, China en Rusland worden gezien als de belangrijkste wereldmachten. Andere landen zoals het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk worden ook vaak genoemd vanwege hun politieke invloed en militaire/nucleaire capaciteiten. Al deze landen worden op de Mercatorkaart groter afgebeeld dan zij in werkelijkheid zijn. Tijdens de Koude Oorlog van 1945 tot 1991 speelde de Mercatorkaart een belangrijke rol omdat de toenmalige Sovjet-Unie door de noordelijke ligging op de kaart meer werd uitvergroot dan de overige wereldmachten. Dit werd door politici gebruikt om de omvang van de Sovjet-Unie te overdrijven en zo een grotere en dus gevaarlijkere bedreiging voor Europa te suggereren.

Er gaan al jaren stemmen op om de Mercatorkaart nog uitsluitend te gebruiken als navigatiekaart en voor alle andere doeleinden gebruik te maken van een kaart waarop landen en continenten in de juiste grootte worden weergegeven. Elke platte wereldkaart is echter een compromis en op kaarten die de grootte correct weergeven, veranderen de vormen van gebieden. Op de hierboven afgebeelde Gall-Peters projectie is de verhouding in omvang tussen de diverse landgebieden correct, maar worden de vormen opgerekt. Hierdoor ontstaat wat in de psychologie een status quo bias wordt genoemd. Mensen verkiezen de oude kaart, met de vorm van de continenten waaraan zij gewend zijn, boven een nieuwe kaart die de omvangverhoudingen beter weergeeft, maar de gebieden vervormt.

In 2018 werd de Equal Earth projectie gepresenteerd. De makers van de Equal Earth kaart hebben geprobeerd een balans te vinden tussen de weergave van de juiste oppervlaktes en een herkenbaar kaartbeeld. Nieuw is dit allerminst, want er bestaan al talloze wereldkaarten die dezelfde keuze maken. De Equal Earth projectie is een variant op de Robinson projectie, die in 1963 werd gepresenteerd. Elke kaart is een vervorming van de werkelijkheid, dus eigenlijk liegt elke kaart een beetje. Dat geldt ook voor de Equal Earth kaart. De kaart is bijvoorbeeld niet geschikt voor navigatie, omdat de afstanden en hoeken niet kloppen en er treedt vooral aan de randen vervorming op, maar de onderlinge verhouding van oppervlakte tussen de verschillende continenten is wel correct. En dat maakt de kaart zeer geschikt voor topografielessen. De belangenorganisaties Africa No Filter en Speak Up Afrika zijn in augustus 2025, gesteund door de Afrikaanse Unie, een campagne gestart. Ze willen dat de Equal Earth kaart standaard gebruikt gaat worden op scholen, in de media en bij organisaties. De campagne heeft de naam ‘Correct the Map’ gekregen. Die naam wekt de indruk dat de Equal Earth kaart de enige juiste kaart is, maar dat hangt uiteraard af van het doel waarvoor de kaart wordt gebruikt.

De Afrikaanse Unie steunt de Equal Earth projectie, omdat die de relatieve groottes van landen en continenten beter in verhouding weergeeft, wat zorgt voor een eerlijker en nauwkeuriger beeld van de wereld. De onjuiste weergave op de mercatorkaart gaat volgens hen niet alleen over geografie, maar ook over beeldvorming. Kinderen leren op school van jongs af aan dat Afrika kleiner lijkt, en dat beïnvloedt hoe mensen naar het continent kijken. Volgens de Afrikaanse Unie versterkt de mercatorkaart het idee dat Afrika marginaal en onbelangrijk is, terwijl het in feite het op een na grootste continent ter wereld is. Gebruik van de Equal Earth kaart beïnvloedt daarom ook hoe Afrikaanse kinderen hun identiteit en trots ontwikkelen. Dat klinkt alleszins redelijk.

In Nederland en België is de Mercatorkaart al heel lang niet meer de standaard in het onderwijs. In geen enkel schoolhandboek of atlas in België wordt de Mercatorkaart nog gebruikt om wereldkaarten weer te geven. De Robinsonkaart (of een gelijkaardige wereldkaart) is al lang de gangbare standaard geworden, en die gelijkt erg veel op de kaart die door de Afrikaanse Unie nu naar voren wordt geschoven. Voor Nederland geldt dat navigeren met de Mercatorkaart op het Scheepvaart en Transport College in Rotterdam nog steeds tot de verplichte lesstof behoort, ook al varen de meeste schepen tegenwoordig op satellietnavigatie. In de Grote Bosatlas werd echter al in 1976 de Mercator projectie vervangen door de Winkel Tripelprojectie, die de drie belangrijkste soorten van vervorming probeert te minimaliseren. Mensen die in Nederland op de lagere school nog werden opgeleid met de Mercatorkaart zijn dus inmiddels de zestig jaar gepasseerd.

Dat geldt echter niet voor alle landen. In Amerika wordt bijvoorbeeld nog standaard gebruik gemaakt van de Mercatorkaart. Uitzondering is de stad Boston, waar 86% van de leerlingen niet-blank is. Daar zijn ze in 2017 overgestapt op de Gall-Peterskaart om het lesprogramma te dekolonialiseren. Daar is het de bedoeling ‘blanke geschiedenis’ minder dominant te maken en daarom wordt in Boston ook naar andere vakken op die manier gekeken. Op de Gall-Peterskaart worden echter met name Afrika en Zuid-Amerika uitgerekt, waardoor ze nog groter lijken dan ze in werkelijkheid zijn en is Amerika beduidend kleiner dan op de Mercatorkaart. Voor de meeste Amerikanen zou dat een enorme shock zijn en hun wereldbeeld op zijn kop zetten. De kans is daarom niet groot dat andere Amerikaanse steden snel zullen volgen.

Het geeft eens te meer aan dat het een goed idee is om de Mercatorkaart nog uitsluitend te gebruiken voor navigatiedoeleinden en voor alle andere aanwendingen een kaart te gebruiken waarin Afrika, Zuid-Amerika en de delen van Azië rondom de evenaar in de juiste verhouding tot andere gebieden worden weergegeven. Het valt echter op dat de Afrikaanse Unie Zuid-Amerika en Azië helemaal niet benoemt. Zij koppelt de roep om een eerlijke kaart aan bredere dekolonisatiebewegingen, zoals het teruggeven van geroofde kunstschatten, het herschrijven van geschiedenissen, het uitdagen van de superioriteit van westerse denkbeelden en benaderingen, afschaffing van alles wat zij (terecht of onterecht) linken aan de vroegere slavernij, het doen van herstelbetalingen en nu dus ook het corrigeren van de kaart. De Afrikaanse Unie doet het voorkomen alsof de Mercatorkaart speciaal is ontwikkeld door witte mensen om Afrika marginaal en onbelangrijk te doen lijken. En dat is jammer, want er zijn genoeg valide topografische en sociaal geografische argumenten om de Mercatorkaart te vervangen. Het is daarom onnodig om dit vanuit een slachtofferrol te eisen.

Voor het schrijven van dit artikel heb ik gebruik gemaakt van de volgende bronnen:

  • https://correctthemap.org/;
  • https://equal-earth.com/index.html;
  • https://thetruesize.com/;
  • Universiteit Utrecht – De fantasieën, fouten en vaardigheden van vroegere kaartenmakers – Malou van de Noort, 16 februari 2021;
  • Historianet – 450 jaar geleden maakte cartograaf de aarde weer plat – Ebbe Rasch, 23 april 2021;
  • National Geographic – Waarom we na 465 jaar nog steeds een misleidende wereldkaart gebruiken – Ramon Holle, 21 augustus 2025;
  • Wynia’s Week – De opwarming van de aarde lijkt op de kaart groter – Arnout Jaspers, 18 juli 2020;
  • VRT Nieuws – Einde van wereldkaart van Mercator? Afrikaanse Unie wil correctere (en dus grotere) weergave van continent – Stien Schoofs, 17 augustus 2025;
  • NRC Handelsblad, bijlage Wetenschap en Onderwjs – Alle wereldkaarten liegen. Prof. Peters tegen de rest – H.W.H.A. Donkers, 16 oktober 1990;
  • Over de Muur – Projecties van macht. Wereldkaarten en dekoloniale geschiedenis – Thomas Smits, 3 mei 2017;
  • Geografie.nl – 500 jaar mercator – Robert van Herk, Maritiem Museum Rotterdam, oktober 2011;
  • Vereniging Leraars Aardrijkskunde België – Mercatorprojectie en “desinformatie” – Chris Van Broeck en Rita Heyrman, 27 augustus 2025.

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.