Mooi Anna zat op majesteit

‘Mooi Anna’ is een kringspel. Een meisje zit op haar knieën met de handen voor haar ogen. De andere kinderen lopen hand in hand in een kring om haar heen. Eén kind uit de kring heeft de rol van moeder, een ander speelt Frederik.

 

Mooi Anna zat op majesteit, majesteit, majesteit (kring)
Mooi Anna zat op majesteit, majesteit

Daar zat zij zo te wenen, wenen, wenen (kring)
Daar zat zij zo te wenen, wenen

Daar kwam haar lieve moeder aan, moeder aan, moeder aan (kring)
Daar kwam haar lieve moeder aan, moeder aan

Zeg Anna, waarom ween je zo, ween je zo, ween je zo? (moeder)
Zeg Anna, waarom ween je zo, ween je zo?

Omdat ik morgen sterven moet, sterven moet, sterven moet (Anna)
Omdat ik morgen sterven moet, sterven moet

Wie heeft dat jou dan aangezegd, aangezegd, aangezegd? (moeder)
Wie heeft dat jou dan aangezegd, aangezegd?

Dat was de boze Frederik, Frederik, Frederik (Anna)
Dat was de boze Frederik, Frederik

Daar kwam de boze Frederik aan, Frederik aan, Frederik aan (kring)
Daar kwam de boze Frederik aan, Frederik aan

Die sloeg haar toen het kopje af, kopje af, kopje af (kring)
Die sloeg haar toen het kopje af, kopje af

Toen werd zij in een kist gelegd, kist gelegd, kist gelegd (kring)
Toen werd zij in een kist gelegd, kist gelegd

Toen werd zij nog een engeltje, engeltje, engeltje (kring)
Toen werd zij nog een engeltje, engeltje

 

De moeder maakt zich tijdens de derde strofe los uit de kring en loopt naar Anna toe. Frederik komt tijdens de achtste strofe naar Anna toe en maakt in de negende strofe bewegingen alsof hij haar met een zwaard onthoofd. Anna gaat dan op haar rug liggen. In de tiende strofe pakken moeder en Frederik Anna op bij armen en benen en verplaatsen haar. In de laatste strofe staat Anna op en loopt met fladderende bewegingen rond, terwijl de groep in een kring om haar heen danst. De laatste strofe wordt vaak meerdere keren herhaald om de rondedans te verlengen.

Er zijn diverse tekstvarianten. In plaats van ‘mooi Anna’ wordt soms ‘klein Anna’ of ‘ons Anna’ gezongen. In Duitsland zingt men ‘klein Anna’ of ‘die Anna’. Ook zit zij in Nederland en België soms niet ‘op majesteit’ maar ‘op enen steen’, ‘op blauwe steen’ of ‘op Gravensteen’. In Duitsland en Oostenrijk zit Anna ‘auf einem Stein’, ‘auf einem breiten Stein’ of ‘am Breitenstein’. De naam Anna wordt soms vervangen door Maria, Marietje (Nederland en België) of Mariechen (Duitsland en Oostenrijk). Als moordenaar komen, naast de boze Frederik, ook een jager, een vaandrig en een ridder voor.

Het is niet bekend hoe oud ‘Mooi Anna zat op majesteit’ is. In Duitsland kent men echter het lied ‘Als die wunderschöne Anna auf dem Breitensteine saß’, dat in 1897 voor het eerst werd gepubliceerd met de aantekening dat het lied gebaseerd was op het aloude ‘Die Anna saß am Breitenstein’. Ik dateer ‘Mooi Anna zat op majesteit’ op de tweede helft van de zeventiende eeuw. Daar kom ik later in dit artikel nog op terug.

In alle schriftelijke bronnen, zowel in Nederland als in Duitsland, wordt verondersteld dat ‘Die Anna saß am Breitenstein’ de originele versie is en dat ‘majesteit’ in de Nederlandse versie een klanknabootsing is. Ik ben ervan overtuigd dat het andersom is.

Tegenwoordig gebruiken we ‘Majesteit’ als de titel en aanspreekvorm van een koning(in). Dit gebruik stamt echter pas uit  het eind van de achttiende eeuw. Voor die tijd stond ‘de majesteit’ voor de hoogste rechtsmacht, de soevereiniteit en onschendbaarheid van een staat, een vorst of een kerkvorst. ‘Op majesteit zitten’ betekent ‘in afwachting zijn van de voltrekking van een vonnis dat door de hoogste rechtsmacht is opgelegd’. Er zijn dan geen beroepsmogelijkheden meer en de enige kans om onder het vonnis uit te komen is het verkrijgen van gratie.

Een Gravensteen (mooi Anna zat op Gravensteen) was een burcht van een graaf waar de rechtspraak plaatsvond en waar de (privé)gevangenis en de folterkamers van de graaf zich bevonden. Op het plein voor het Gravensteen bevond zich een steen (mooi Anna zat op enen steen) die de executieplaats markeerde. Er bestonden rode, witte en blauwe gerechtsstenen (mooi Anna zat op blauwe steen), maar de exacte betekenis van die kleuren is niet bekend. Zo werden op ‘De Blauwe Steen’ in Leiden doodstraffen voltrokken, terwijl ‘De Blauwe Steen’ in Nijmegen juist werd gebruikt voor het voltrekken van lijfstraffen. In Hoorn werden doodstraffen weer juist voltrokken op ‘De Rode Steen’.

Het is mij niet bekend of Breitenstein in Duitsland en Oostenrijk dezelfde betekenis heeft als Gravensteen in Nederland en België. Ik kan hier geen gegevens over vinden. Er zijn vele burchten geweest met de naam Breitenstein of Breidenstein. De naam lijkt echter vooral te verwijzen naar de langgerekte bouwstijl van de burcht.

In de vijftiende eeuw was Friedrich 1 de paltsgraaf van Burg Breitenstein in Elmstein in de Duitse deelstaat Rijnland-Palts. Hij werd door zijn tegenstanders ‘der bösen Fritz‘  (de boze Frederik) genoemd. ‘De boze Frederik’ komt echter uitsluitend voor in de Nederlandse versie van het lied. In de Duitstalige versies is de moordenaar van Anna een jager of een vaandrig. De term ‘boze Frederik’ komt vaker voor in Nederlandse verhalen en spotliedjes. Het is een verbastering van ‘bose wrederik’. ‘Bose’ betekende boosaardig, verdorven en ‘wrederik’ stond voor wreedaard.

Het is niet logisch om bij de vertaling van het lied ‘Breitenstein’ te wijzigen in ‘majesteit’ maar vervolgens ‘de boze Frederik’ toe te voegen, terwijl het wel voor de hand ligt om ‘majesteit’ te vervangen door ‘Breitenstein’ in verband met de aanwezigheid van ‘de boze Frederik’ in de originele versie. Daarnaast geldt dat de Duitse versie een verhaaltje vertelt dat veel overeenkomsten vertoont met het liedje van ‘Heer Halewijn’, terwijl de Nederlandse versie te herleiden is naar een historische gebeurtenis.

De Anna in het versje is niemand minder dan Anna Boleyn, de tweede vrouw van de Engelse koning Hendrik VIII, die later in de volksmond bekend zou komen te staan als koning Blauwbaard. Hendrik trouwde zes keer. Twee keer scheidde hij, twee vrouwen liet hij onthoofden, één vrouw stierf in het kraambed en één vrouw overleefde hem. Het Franse sprookje ‘Barbe Bleue’ (Blauwbaard) is op hem gebaseerd evenals de middeleeuwse ballade ‘Heer Halewijn zong een liedekijn‘.

De eerste vrouw van Hendrik VIII was Catharina van Aragon, de weduwe van zijn in 1502 overleden oudere broer. Omdat een dergelijk huwelijk van de bijbel niet mocht vroeg zijn vader, Hendrik VII, dispensatie aan de paus. Catharina was de dochter van het Spaanse koninklijk paar Ferdinand en Isabella. Hendrik was de nieuwe troonopvolger en wilde hiermee de diplomatieke banden met Spanje versterken. De dispensatie werd verkregen en in 1509, kort na de dood van zijn vader, trouwde de dan 17-jarige Hendrik met de zes jaar oudere Catharina om vervolgens de troon te bestijgen.

Hendrik VIII was er op gebrand de Tudor dynastie, die begon bij zijn vader Hendrik VII, voort te zetten via een mannelijke lijn. Catharina schonk Hendrik zes kinderen, drie jongens en drie meisjes, waarvan slechts één dochter in leven bleef. Hendrik, die op een mannelijke troonopvolger had gehoopt, raakte steeds meer uitgekeken op zijn vrouw en had verschillende affaires. Mary Boleyn, de oudere zus van Anna, was getrouwd met William Carey, een rijke en graag geziene gast aan het hof. Hendrik VIII was gast tijdens het huwelijk van de twee en begon daarna een affaire met Mary. Er wordt gesuggereerd dat Hendrik VIII vier kinderen bij Mary heeft verwekt, waaronder drie zonen. Hij heeft haar kinderen echter nooit erkend.

Op zijn dertigste kreeg Hendrik VIII malaria. Hij overwon deze ziekte nooit helemaal, hij hield er een chronische paranoia aan over. Hij was geobsedeerd met zijn eigen gezondheid en de angst om ziek te worden. Tegenwoordig zouden we dit diagnosticeren als hypochondrie. Om zijn eigen goede gezondheid en zijn kracht aan te tonen deed hij veel mee aan ruitertoernooien. In 1524 vergeet de koning hierbij zijn vizier dicht te doen tijdens een steekspel, waarna hij aan zijn hoofd geraakt wordt door de lans van de tegenstander. Na dit incident heeft hij de rest van zijn leven last van ernstige migraine aanvallen.

Hendrik geloofde dat zijn huwelijk met de weduwe van zijn broer, wat in strijd was met de bijbel, de reden was dat hij geen zoons had gekregen. Hij wilde zijn huwelijk daarom door de paus onwettig laten verklaren om met Anna, de jonge hofdame van zijn vrouw waarmee hij een verhouding had, te kunnen trouwen. De paus weigerde echter het huwelijk van Hendrik en Catharina te laten ontbinden. Hierop besloot Hendrik te breken met de Rooms-Katholieke kerk en zichzelf uit te roepen als hoofd van de Anglicaanse kerk. Aartsbisschop Wolsey raakte uit de gratie, werd beschuldigd van hoogverraad en stierf in zijn cel. Kardinaal Cranmer werd de nieuwe Aartsbisschop en verklaarde het huwelijk van Hendrik en Catharina in 1531 onwettig. Catharina werd verbannen van het hof en haar dochter Maria werd als onwettig kind gezien.

In mei 1533 trouwde Hendrik in het geheim met Anna Boleyn en op 1 juni werd zij tot koningin gekroond. Op 7 september 1533 beviel Anna van een dochter, de latere koningin Elizabeth I. In 1534 kreeg zij nog een miskraam.

Op 24 januari 1536 raakt Hendrik zwaargewond tijdens een ruitertoernooi. Hij wordt vol geraakt door de lans van een tegenstander en uit het zadel gelicht. Zijn gepantserde paard struikelt vervolgens en valt bovenop hem. Hendrik is twee uur buiten bewustzijn en is ernstig gewond aan beide benen. Door zijn spataders raakten de wonden aan zijn benen geïnfecteerd. De dokters besloten om de spataderen open te laten en met gloeiend heet ijzer te bewerken. Het gevolg was dat de wonden begonnen te rotten en dat de koning verschrikkelijk stonk. De wonden worden uiteindelijk zo ernstig dat hij niet meer kan lopen. Hendrik heeft bij het ongeval ook hersenletsel opgelopen. Zijn migraine verergert hierdoor en Hendrik wordt depressief, gewelddadig en paranoïde. Ook neemt hij sterk toe in gewicht. Bij zijn dood in 1547 moet Hendrik ongeveer 178 kg gewogen hebben, blijkt uit meting van zijn harnassen. Diabetes maakte dat hij ook bijna blind was. Een Engels spotversje herinnert aan zijn ongeval.

Humpty Dumpty sat on a wall,

Humpty Dumpty had a great fall.

All the king’s horses, and all the king’s men,

Couldn’t put Humpty together again.

De oudste geschreven versie van dit spotvers dateert uit 1797, maar het vers is veel ouder, vermoedelijk uit de zeventiende eeuw. Sinds het eind van de negentiende eeuw wordt Humpty Dumpty grafisch voorgesteld als een ei. Het woord betekent ‘onhandige dikkerd’ en geldt in Engeland als een verwensing. In de zeventiende eeuw was humpty dumpty echter een alcoholische drank, bestaande uit een mix van brandy en ale. Mogelijk suggereert het versje dus dat Hendrik VIII dronken was toen hij tijdens het ruitertoernooi van zijn paard werd gestoten. Hendrik stond bekend als iemand die veel dronk.

De paranoia en hypochondrie van Hendrik werd versterkt door het feit dat hij nog steeds geen mannelijke troonopvolger op de wereld had gebracht. Hij mocht niet overlijden aan een ziekte voordat er een erfgenaam was. Op 29 januari 1536, vijf dagen na het ongeval van Hendrik, krijgt Anna Boleyn een miskraam van een jongetje.

In februari 1536 staken geruchten de kop op dat de koning een verhouding had met Jane Seymour, een hofdame van Anna. In april 1536 verhuisde Jane naar een kamer die via een geheime gang toegang gaf tot de vertrekken van de koning. Zo kon Hendrik Jane in relatieve rust het hof maken. Op 24 april 1536 gaf Hendrik VIII aan Thomas Cromwell, zijn eerste minister, opdracht om een rechtszaak tegen Anna Boleyn in gang te zetten.

Zes mannen uit de persoonlijke huishouding van de koning en uit de vriendenkring van de familie Boleyn werden gearresteerd en beschuldigd van overspel met koningin Anna. Het waren pionnen die geofferd werden omdat het bewijzen van overspel een goed middel was om de koningin veroordeeld te krijgen. Overspel door een koningin stond gelijk aan hoogverraad. Vijf van de zes mannen ontkenden een verhouding met de koningin te hebben gehad. Alleen Mark Smeaton, muzikant in dienst van Anna, bekende. Hij was, in tegenstelling tot de andere verdachten, tijdens het verhoor gemarteld omdat hij als enige niet van adel was.

Vervolgens werden Anna en haar broer George Boleyn gearresteerd en beschuldigd van incest. Bovendien werd Anna beschuldigd samen met al haar minnaars een complot te hebben gesmeed om de koning te vermoorden. Hiermee wilde Hendrik haar reputatie vernietigen. Op die manier was hij moreel boven haar verheven en was de weg vrij voor zijn volgende pogingen om een mannelijke erfgenaam te verwekken.

Op 12 mei 1536 werden vier van de zes gearresteerde mannen schuldig bevonden aan overspel met de koningin en ter dood veroordeeld. Twee mannen werden vrij gesproken, vermoedelijk om aan te tonen dat het een eerlijke rechtszaak was en niet alle verdachten zo maar veroordeeld werden. Op 15 mei werd Anna voor het gerecht gebracht. Omdat vier mannen al veroordeeld waren wegens seks met haar, was zij automatisch ook schuldig aan overspel. Dat was op zich al genoeg om ter dood veroordeeld te worden. Ondanks dat niets bewezen kon worden, werd Anna unaniem schuldig bevonden aan incestueus overspel met haar broer en samenzwering tegen de koning. De enige genade die Hendrik VIII Anna toestond, was dat hij haar veroordeling tot dood op de brandstapel omzette naar dood door onthoofding. Door haar veroordeling was ook haar broer, die na haar terecht stond, bij voorbaat al schuldig bevonden.

Anna werd, in afwachting van haar executie, gevangen gezet in de Tower of London, de koninklijke kerker. Op 17 mei 1536 werden George Boleyn en de vier mannen die schuldig waren bevonden aan overspel met koningin Anna op het schavot terechtgesteld. Op 19 mei werd Anna ter dood gebracht. Zij werd anders dan de gewoonte was niet met de hakbijl onthoofd, maar op haar verzoek door de beul van Calais onthoofd met het zwaard. Hendrik VIII trouwde één dag later met zijn minnares Jane Seymour.

Daarmee keren we terug naar het liedje. Hoewel Anna waarschijnlijk niet onaantrekkelijk was, Hendrik VIII stond bekend als een liefhebber van vrouwelijk schoon, en in de Duitse variant sprake is van ‘die wunderschöne Anna’, wordt met de tekst bedoeld dat Anna een mooi mens was. De schrijver van het liedje was ervan overtuigd dat Anna onschuldig veroordeeld was. Dat blijkt ook uit de laatste regel, waarin Anna een engeltje wordt. Ook in de variant waarin sprake is van ‘ons Anna’ is duidelijk sprake van partijdigheid. Met ‘klein Anna’ wordt bedoeld dat Anna nog jong was op het moment van haar veroordeling.

Met ‘boze Frederik’ wordt zowel op Hendrik VIII gedoeld als op de beul. De regel ‘wie heeft jou dat dan aangezegd?’ wordt tegenwoordig meestal gezongen als ‘wie heeft jou dat dan wijs gemaakt?’. Het is natuurlijk mogelijk dat dat is gewijzigd toen het spotlied de functie van kinderlied kreeg, omdat kinderen de term ‘aanzeggen’ niet kennen, maar dat maakt het vreemd dat ‘majesteit’ wel is gehandhaafd in de standaardtekst. Het is daarom aannemelijker dat degene die de tekst heeft gewijzigd de betekenis van het liedje niet begreep.

Tot slot nog de datering, die ik eerder in dit artikel heb vastgesteld op de tweede helft van de zeventiende eeuw. Na de tachtigjarige oorlog, die eindigde in 1648, vocht de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden drie korte handelsoorlogen uit met Engeland in respectievelijk 1652-1654, 1665-1667 en 1672-1674. In deze zee-oorlogen lieten de Nederlandse commandanten Michiel de Ruyter, Maarten Tromp, Witte de With en Jan van Galen weinig heel van de Engelse vloot. Dat is een uitstekende voedingsbodem voor spotversjes over Engeland. Het Engelse versje ‘Humpty Dumpty’ stamt ook uit de zeventiende eeuw, het Franse sprookje ‘Barbe Bleue’ (Blauwbaard) is voor het eerst gepubliceerd in 1697 en ook de middeleeuwse ballade ‘Heer Halewijn zong een liedekijn‘ stamt uit de zeventiende eeuw.  Dat maakt het zeer aannemelijk dat ‘Mooi Anna zat op majesteit’, dat de oorspronkelijke versie is van dit lied, eveneens uit deze periode stamt.

 

 

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.

Foto ‘de Blauwe Steen’©Marion Golsteijn